Ijtimoiy hodisa deyiladi. Til jamiyat a’zolari yordamida shakllantirilib, rivojlantirilib boriladi. Til birliklari

Qutbning “Xusrav va Shirin” dostoni;

Sayfi Saroyi “Guliston”;

Atoyi;

Xorazmiy. “Muhabbatnoma”;

Sakkokiy;

Sayfi Saroyi;

Lutfiy;

A. Navoiy;

Bobur;

Mashrab;

Maxmur;

Gulxaniy;

Muqimiy;

Furqat;

Zavqiy.


4. HOZIRGI O‘ZBEK ADABIY TILI (XIX asrning 2-yarmidan – hozirgi davrgacha). Bu til hozirda biz foydalanayotgan til hisoblanadi.
Bu tilda quyidagi shoir va ijodkorlar betakror asarlar yaratgan:

• 
  Behbudiy;
  
• 
  Avloniy;
  
• 
  Avaz O‘tar;
  
• 
  So‘fizoda;
  
• 
  Fitrat;
  
• 
  Hamza;
  
• 
  Qodiriy;
  
• 
  Cho‘lpon;
  
• 
  G‘afur G‘ulom;
  
• 
  Oybek;
  
• 
  Abdulla Qahhor;
  
• 
  Shayxzoda;
  
• 
  Hamid Olimjon;
  
• 
  Mirtemir;
  
• 
  Zulfiya;
  
• 
  Shuhrat;
  
• 
  Asqad Muxtor;
  
• 
  Said Ahmad;
  
• 
  Odil Yoqubov;
  
• 
  Pirimqul Qodirov;
  
• 
  Erkin Vohidov;
  
• 
  Abdulla Oripov;
  
• 
  O‘lmas Umarbekov;
  
• 
  Shukur Xolmirzayev;
  
• 
  O‘tkir Hoshimov;
  
• 
  Tohir Malik;
  
• 
  Muhammad Yusuf;
  
• 
  Shavkat Rahmon;
  
• 
  Sirojiddin Sayyid;
  
• 
  Iqbol Mirzo asarlari
  

§ Qo‘shimchalar taraqqiyoti

Tildagi o‘zgarishlar tilning ichki taraqqiyot qonunlari asosida to‘xtovsiz o‘zgarib, boyib borishi mumkin.

Eski turkiy tilda	Hozirgi o‘zbek adabiy tilida	Eski turkiy til	Hozirgi o‘zbek adabiy tili
-ru, -karu, -g‘aru	-ga	abru, tabaru, artqaru, O‘g‘uzg‘aru	uyga, tomonga, orqaga, O‘g‘uzga
-g, -ig, -g‘, -ig‘, -ug‘, -ug	-ni	so‘zug, to‘nug‘	so‘zni, to‘nni
Turur so‘zi	-niki	mening turur, Ahmadning turur	meniki, Ahmadniki
-duk, -duq	-gan	ochulduk kun, ishladuki ish	ochilgan (quyoshli) kun, ishlanadigan ish
-sar	-sa shart mayli	borsar, kelsar	borsa, kelsa
		ev, adaq, adgu, ochun	uy, oyoq, ezgu, dunyo
		o‘g	aql, maqta, katta, fikr

Bir vaqtlari shul, topg‘ay, asrabon, erur so‘zlari hozirgi kunda shu, topgay, asrab, -dir kesimlik qo‘shimchasi tarzida ishlatilib kelinmoqda.

Masalan, Shul erur aybim (Muqimiy) – Shudir aybim.

4-DARS. O‘ZBEK TILI – DAVLAT TILI. O‘ZBEK TILSHUNOSLIGINING RIVOJLANISH TARIXI HAQIDA.

§ O‘zbek tili – Davlat tili
1989-yil 21-oktabr. Oliy Kengashning XI sessiyasida “O‘zbekistonning Davlat tili haqida”gi Qonun qabul qilindi. Shu kundan e’tiboran o‘zbek tili Davlat tili sifatida rasman e’lon qilindi.

1990-yil 19-fevral. Vazirlar Mahkamasi Qarori bilan “O‘zbekistonning Davlat tili haqida”gi Qonun 30 moddadan iborat ekanligi qayd qilingan edi.

1995-yil 21-dekabr. O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining IV sessiyasida “Davlat tili haqida”gi Qonunning yangi tahriri qabul qilindi. Yangi tahrir 24 modda qilib belgilandi. Qonunning 2-, 4-, 6-, 10-, 14-moddalarida boshqa millat vakillari tillarining amal qilishi himoya qilinadi. Bu tillar orasida o‘zbek tiliga eng yaqini uyg‘ur tilidir.
“O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili haqida”gi Qonun

1-modda. O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili – o‘zbek tilidir.

O‘zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi

1-BO‘LIM. I bob. 4-modda. O‘zbekiston Respublikasining Davlat tili – o‘zbek tilidir.
§ O‘zbek tilshunosligining rivojlanish tarixi haqida
O‘zbek (qadimgi turkiy) tilini o‘rganish Mahmud Qoshg‘ariydan boshlandi. Bu alloma eng birinchi turkiy tilshunosi, adabiyotshunosi, etnografi sifatida nom chiqargan olimdir. U o‘zining “Devonu lug‘otit-turk” asarida turkiy tilda mavjud bo‘lgan so‘zlarni ma’lum turkumlar (ot, fe’l, yordamchi so‘zlar)ga ajratgan. U Jorulloh degan nom olgan.

Buyuk vatandoshimiz Abulqosim Mahmud az-Zamaxshariy ham o‘zining “Muqaddimat ul-adab” asarida otlar, fe’llar, bog‘lovchilar haqida ma’lumot bergan. Bu asarni o‘zi keyinchalik chig‘atoy, ya’ni o‘zbek tiliga tarjima qilgan. Asar 5 qismdan iborat.

O‘zbek tili fan sifatida maktablarda XX asrning 20-yillaridan (1920-yil) o‘qitila boshlandi. Ana shu davrdan boshlab tilni tizimli ravishda o‘rganish boshlangan.

O‘zbek tilshunosligi faniga asos solishda quyidagi tilshunos olimlarning xizmati katta:

Abdurauf Fitrat, Elbek, A. Zohiriy, Muhammadamin Muhammadkarimov, Munavvarqori Abdurashidxonov, E.D. Polivanov, Qayum Ramozonov, A.K. Borovkov, F. Kamolov, X. Komilova, Ayub G‘ulomov, F. Abdullayev, H. G‘oziyev, F. Yunusov, H. Ma’rufov, U. Tursunov, T. Ibrohimov va boshq.
Hozirgi davrda tilimizni tadqiq qilishdagi faol ishtirok etayotgan tilshunoslar:

M. Asqarova, Sh. Shoabdurahmonov, Azim Hojiyev, A. Rustamov, N. Mahmudov, A. Nurmonov va boshq.
1934-yilda Toshkentda Til va adabiyot ilmiy instituti ochilgan.

5-DARS. TIL FANINING BO‘LIMLARI

№	Bo‘lim nomi	O‘rganish obyekti
1	Fonetika	Bu bo‘limda nutq tovushlari, bo‘g‘in, urg‘u va intonatsiya (ohang) o‘rganiladi.
2	Fonologiya	Bu bo‘limda nutq tovushlarining funksional tomoni – ma’no farqlash vazifasi: fonema, ularning tasnifi, fonemalar o‘rtasidagi munosabat o‘rganiladi.
3	Grafika	Harf, alifbo, harf va fonema o‘rtasidagi munosabat, harflarning yozilish shakllari, turlari va so‘zlardagi o‘rni o‘rganiladi.
4	Orfografiya	So‘zlarning to‘g‘ri yozish qoidalari o‘rganiladi.
5	Orfoepiya	Nutq tovushlari va so‘zlarning to‘g‘ri talaffuz qilish qoidalari o‘rganiladi.
6	Leksikologiya	So‘zlarning atash (lug‘aviy, leksik) ma’nolari o‘rganiladi.
7	Leksikografiya	Bu bo‘limda lug‘at turlari o‘rganiladi.
8	Frazeologiya	Bu bo‘limda ko‘chma ma’noli birikmalar, ya’ni iboralar o‘rganiladi.
9	Dialektologiya	Bu bo‘limda til shevalari, ularning fonetik, lug‘aviy va grammatik xususiyatlari o‘rganiladi.
10	Punktuatsiya	Bu bo‘limda tinish belgilarini to‘g‘ri qo‘llash qoidalari o‘rganiladi. Tinish belgilar 10 ta . , ; : … “” () – ? !
11	Paremiologiya	Bu bo‘limda barqaror birikma (maqol, matal, hikmatli so‘z) lar o‘rganiladi.
12	Semasiologiya	So‘zlarning ma’no tuzilishini o‘rganuvchi bo‘lim.
13	Onomastika:	Nomshunoslik o‘rganiladi.
	a) antroponimiya	- kishi nomlari;
	b) gidronimiya	- suv havzalari nomlari;
	d) toponimiya	- joy nomlari;
	e) kosmonomiya	- osmon jismlari nomlari;
	f) zoonomiya	- hayvon nomlari;
	g) fitonomiya	- o‘simlik nomlari.
14	Etimologiya	So‘zlarning kelib chiqish tarixini o‘rganuvchi bo‘lim.
15	Eskatiologiya	So‘zlarning yo‘q bo‘lib ketish yo‘llarini o‘rganuvchi bo‘lim.
16	Morfemika	Morfema (so‘z tarkibi – asos, qo‘shimchalar) so‘zning morfemik tuzilishi o‘rganiladi.
17	So‘z yasalishi	Bu bo‘limda so‘z yasash usullari haqida ma’lumot beriladi.
18	Grammatika:	(grek. grammatika – “harf o‘qish va yozish san’ati”, “harf”)
	a) Morfologiya	Bu bo‘limda so‘z turkumlari o‘rganiladi.
	b) Sintaksis	Bu bo‘limda so‘z birikmasi, gap va undan yirik bo‘lgan birliklar o‘rganiladi.
19	Uslubiyat (Stilistika)	Og‘zaki va yozma nutq uslublarini o‘rganuvchi bo‘lim.

6-DARS. FONETIKA

Fonetika so‘zi grekcha phone – “tovush” so‘zidan olingan. Tovushlar 2 xil:

a) nutq tovushlari (tilshunoslikning fonetika bo‘limida o‘rganiladi): inson tovushlari

b) fizik tovushlar (fizika fanining akustika bo‘limida o‘rganiladi): tabiatdagi insondan tashqari tovushlar
Fonetika bo‘limi nimalarni o‘rganadi?


Urg‘u

Bo‘g‘in

Nutq tovushlari

Tovush o‘zgarishlari

Nutqimizni bo‘laklarga ajratsak, uning oxirgi bo‘linish nuqtasi tovush (yozuvda harf) hisoblanadi. Bo’linish jarayonini misollarda ko‘ramiz:

Gap: O‘zbekiston – umumiy uyimiz.

So‘zlar: O‘zbekiston, umumiy, uyimiz.

Bo‘g‘inlar: O‘z-be-kis-ton, u-mu-miy, u-yi-miz.

Tovushlar (yozuvda harf): O‘, z, b, e, k, i, s, t, o, n, u, m, u, m, i, y, u, y, i, m, i, z.

Ko‘rinib turibdiki, eng oxirida bo‘linishning oxirgi nuqtasi bo‘lib tovush qoldi. Fonetika bo‘limi ana shunday nutq tovushlarini o‘rganadi.