Ijtimoiy harakat

An'anaviy harakat - madaniy an'analarda ifodalangan xatti-harakat timsollariga, taqlidga asoslangan harakatni bildiradi. Bunday harakat oqilona xususiyatga ega bo‘lmay, harakat jarayoni avtomatik ravishda yuz berayotgan jarayon ko‘rinishini oladi, sub'ektivlar har qanday vaziyatda ham takrorlanuvchi va ko‘nikib qolingan an'analarga, odatlarga asoslanadi. An'anaviy harakat yuzaki qaraganda ob'ektiv oqilona tarzda ko‘rinishi mumkin, lekin uning haqiqiy mohiyati sub'ektiv nooqilona asosga egadir. An'anaviy harakat ham affektiv harakat kabi inson xatti-harakatining chegarasini bildiradi. Lekin bu harakatning ahamiyati shundaki, odat va ko‘nikmalarga asoslangan harakatlar jamiyat hayotida juda ko‘p o‘rin tutadi. Individning xatti-harakati o‘zida harakatning barcha turlariga xos bo‘lgan xususiyatlarini saqlaydi. Bunda maqsadli-oqilona, ham qadriyatli oqilonalik, affektivlik, an'anaviylik belgilari bo‘ladi. Turli jamiyatlarda ba'zi harakat vaziyatlari kuchliroq bo‘lishi mumkin. Masalan, an'anaviy jamiyatda an'anaviylik va affektivlik, oqilonalik va qadriyatli oqilonalikka nisbatan ustunroq bo‘ladi. Aksincha, industrial jamiyatda oqilonalik va qadriyatli harakat nisbatan ustun bo‘ladi.

Insonning sub'ektiv dunyosi ijtimoiy hayot, ijtimoiy jarayonlarning shaxs jihati sifatida namoyon bo‘ladi.

Jamiyat rivojlangan sari maqsadli ratsional harakat kuchayib boradi.

Demak, harakat individning g‘oyalar va vaziyat sharoitlari ta'siri ostida o‘z maqsadlariga erishish vositalari yuzasidan sub'ektiv qarorlar qabul qilishni anglatar ekan. Albatta bu alohida olingan harakat bo‘lib, ijtimoiy harakat ko‘pgina shaxslar tomonidan amalga oshiriladigan mana shunday harakatlarning muntazam qatorlarini o‘z ichiga oladi.

Maqsad harakatning zarur elementidir. Maqsad harakat qiluvchi istagan holatdir. Demak, maqsadlar kutilgan, tasodifiy yoki qandaydir bir bilimlar natijasida tanlangan bo‘lishi mumkin. Maqsad ma'lum bir vaqtni taqozo etadi. Vaqtdan tashqari u ahamiyatini yo‘qotadi. Maqsad xato bo‘lishi, ya'ni maqsad va vositalarning noto‘g‘ri tanlanishi, ularning bir-biriga muvofiq kelmasligi natijasida maqsadning amalga oshmasligi mumkinligini ham unutmaslik kerak.

Vaziyat esa harakatning tashqi qobig‘idir. Vaziyatning asosiy xususiyati shundan iboratki, u maqsadga nisbatan boshqa yo‘nalishda rivojlanadi. Harakat qiluvchining vaziyat ustidan nazorat qilishi harakat sharoitlari va vositalari yordamida olib boriladi. Harakat sharoiti harakat qiluvchi o‘zgartira olmaydigan elementdir.

Harakatning normativ (me'yoriy) yo‘nalganligi ham muhimdir. Chunki harakatda doimo me'yoriy yo’nalganlik mavjud bo‘ladi. Me'yor harakatni namunaga muvofiklashtirishga bo‘lgan intilish bilan ifodalanadi. Me'yoriy elementning belgilari quyidagilar: a) harakat qiluvchida u yoki bu qabul qilingan me'yorga amal qilishga bo‘lgan intilishning mavjudligi; b) harakat qiluvchining har qanday imkoniyatlardan qat'iy nazar, shaxs sistemasi oldinga qo‘yilgan maqsadga erishish zaruriyatini tan olishi. Me'yoriy yo‘nalganlik ijtimoiy harakat nazariyasida muhim o‘rin tutadi. Ma'lum me'yorlarga intilmaydigan harakat mavjud bo‘lolmaydi, kelmaydigan mexanik harakat bo‘lmaganligi kabi bo‘lmaydi.

Harakat tizimi murakkab tuzilishiga ega. Ijtimoiy harakat doimo boshqa harakat qiluvchilarning o‘zaro yo‘nalganligini va umumiy qadriyatlar asosida o‘zaro integratsiyasini tashkil etadi. Bu darajada ijtimoiy harakat quyidagi tushunchalar bilan izohlanadi: harakat qiluvchi; me'yoriy yo‘nalganlik, maqsad, vaziyat, boshqa harakat qiluvchi, o‘zaro yo‘nalganlik, qadriyatlar. Harakat sistemasi bu harakat elementlaridan va harakatlar o‘rtasidagi murakkab o‘zaro aloqalardan iborat. Bu munosabatlar quyidagilardir: 1) sistema tushunchasi bilan bog’liq ravishda yuzaga keladigan munosabatlar; 2) individ yoki harakat qiluvchi deb ataladigan birikmalarda yuzaga keladigan munosabatlar; 3) ijtimoiy guruhdagi individlarning o‘zaro aloqasi natijalarida yuzaga keladigan munosabatlar, harakat ma'lum bir qismlardan iborat, ularni biz sistemalar deb ataymiz. Ba'zi sotsiologlar jumladan T. Parsons harakat elementlaridan iborat uchta tizimni ajratib ko‘rsatadi: 1) ijtimoiy tizim; 2) shaxs tizim; 3) madaniyat tizimi. Ijtimoiy tizim va shaxs tizimi motivlangan salbiy harakatni tashkil qiladi. Madaniyat tizimi esa ramziy nusxalar tizimining mohiyatini bildiradi. Umumiy bir harakat tizimini tashkil qiluvchilari quyidagilardir: 1) harakat qiluvchi organizm (moslashuv funksiyasini bajaradi); 2) shaxs tizimi (maqsadga erishish funksiyasini bajaradi); 3) ijtimoiy tizimi (integratsiya funksiyasini bajaradi); 4) madaniyat tizimi (latentlik vazifasini bajaradi).

Ijtimoiy harakat tizimi ikki darajadagi o‘zga voqelik-orasida mavjud bo‘ladi. Bu ikki daraja harakat sistemasiga kirmaydi, bular fizik organik tashqi muhit va oliy fikrni voqelikdir. Ular orasidagi ta'sirlar quyi darajada harakat qiluvchi organizm yordamida, yuqori darajada-madaniyat yordamida yuz beradi. Bu ta'sirlar quyi darajada harakatni energiya bilan, yuqori darajada esa axborot va nazoratni ta'minlaydi.

Ijtimoiy harakatning funksional jihati ijtimoiy munosabatlarning amal qilishi, buzilishi va o‘zgarishi jarayonlarida namoyon bo‘ladi. Bunda uch tizim, ya'ni madaniyat, shaxs va ijtimoiy tizim uch birlashtiruvchi markaz sifatida barcha harakat tizimlarining tarkibiy asosida yotadi. Bular bir-birini to‘ldiruvchi tizimlar bo‘lganligi sababli ularning o‘zaro munosabatlarisiz birorta ham harakat tizimi mavjud bo‘la olmaydi. Umumiy tarzda buni 2-chizmadan ko‘rsa bo‘ladi:

2-chizma

_____________________________________ Shaxs sistemasi Ijtimoiy sistema Madaniyat sistemasi ________________________________________ harakat qiluvchi o‘zoro yo‘nalganlik

maqsad sharoit umumiy vosita boshqa harakat qiluvchi qadriyatlar me'yor___________________________________________
Ma'lumki, insonning ijtimoiy voqelikka nisbatan munosabati faoliyat tushunchasi bilan ifodalanadi. Aynan insonning amaliy faoliyati uni o‘rab turgan moddiy, tabiiy va ayniqsa ijtimoiy dunyoni o‘zgartirishga qaratilgan bo‘ladi. Shu bilan birga insonning tashqi dunyoni o‘zgartirishga qaratilgan harakati uning faoliyatining boshqa barcha turlari uchun asos hisoblanadi. Lekin shaxs boshqa insonlar bilan hamkorlikdagina amaliy faoliyat yuritadi. Umuman insonning amaliyotdagi faoliyati (harakati, xulq-atvori) sub'ekt-ob'ekt va sub'ekt-sub'ekt munosabatlari birligida namoyon bo‘ladi. Bu yerda sub'ekt-ob'ekt munosabatlari insonning tashqi muhitni sun'iy qurol va vositalar yordamida o‘zlashtirishini anglatsa, sub'ekt-sub'ekt munosabatlari esa ushbu faoliyat jarayonida odamlar o‘rtasidagi muloqatni ifodalaydi.

Ijtimoiy harakatni keng va tor ma'noda tushunish mumkin. Keng ma'noda ijtimoiy harakat ijtimoiy voqelikni o‘zgartirish va takomillashtirishga qaratilgan faoliyat turi hisoblanadi. Tor ma'noda esa ijtimoiy harakat shaxs yoki ayrim ijtimoiy guruhlarning mavjud ijtimoiy voqelikka moslashishga qaratilgan harakat tizimini anglatadi.

Ijtimoiy harakatning shakllari ham turli-tumandir. Ijtimoiy harakatning asosiy shakli moddiy ne'matlar ishlab chiqishiga qaratilgan xatti-harakat hisoblanadi. Boshqa muhim ijtimoiy harakat bu insonlarning o‘zaro munosabatlarini rivojlantirishga qaratilgan faoliyatidir. Ijtimoiy rivojlanish jarayonida bu faoliyat bir necha qismlarga ajralib ketishini kuzatsa bo‘ladi. Bular sinfiy kurash ijtimoiy o‘zgarishlar, revolyutsion harakatlar ko‘rinishida yuz beradigan harakatlardir. Bundan tashqari kishilar faoliyatida texnik, ilmiy faoliyat kabi harakat ko‘rinishlari ham namoyon bo‘ladi.