“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

«Sivilizatsiya» 
(lot. «civilis» – «fuqarolik», «davlatga doir») atamasi har xil ma’noda 
ishlatiladi. Birinchidan, 
sivilizatsiya – insoniyat rivojlanishida varvarlikdan keyin boshlangan va 
sinflar, davlat vujudga kelishi, urbanizatsiya va yozuv paydo bo‘lishi bilan tavsiflanadigan 
tarixiy bosqich. 
Ibn Xaldun (1332–1406) o‘z davrida birinchi bo‘lib, sivilizatsiyalarning yuzaga kelishi, 
rivojlanishi va tanazzuli haqida ilmiy asosslangan g‘oyalarni ilgari suradi. Jumladan 
madaniyatlar va davlatlarning paydo bo‘lishi, yashashi va inqirozi muayyan tarixiy qonuniyat 
ekanligini, unga tabiiy geografik va iqtisodiy omillar, turmush tarzi va dunyoqarashlar jiddiy 
ta’sir ko‘rsatishi mumkinligini aytadi. 
I.A.Karimov, «Har qanday sivilizatsiya ko‘pdan ko‘p xalqlar, millatlar, elatlar 
faoliyatining va samarali tar’sirining mahsulidir. Bir so‘z bilan aytganda, ko‘chmanchilar, 
bosqinchilar kelib ketaveradi, lekin xalq boqiy qoladi, uning madaniyati abadiy yashaydi»
31
, deb 
ta’kidlaydi. 
Sivilizatsiyalarning tiplari.
Noevropacha sivilizatsiyalar ancha kata guruhni tashkil etadi 
(A.Toynbi tasnifiga ko‘ra, bunday sivilizatsiyalar 21 ta). Bu sivilizatsiyalarning aksariyati 
betakror tarzda o‘ziga xos va ayni vaqtda, umumiy tipologik jihatlarga ega. Bular evropacha 
sivilizatsiyadan ancha oldin vujudga kelgan an’anaviy sivilizatsiyalardir. An’anaviy jamiyat juda 
sust rivojlanadi va mavjud hayot tarzini asrlar va hatto ming yilliklar osha saqlashga qodir. 
Noevropacha sivilizatsiyalarning xo‘jalik faoliyati qishloq xo‘jalikhunarmandchilik ishlab 
chiqarishi va texnologiyasining hukmronligiga asoslanadi. An’anaviy sivilizatsiyaning ma’naviy 
sohasida diniy-mifologik tasavvurlar hukm suradi, ilmiy bilimlarning dastlabki shakllari asosan 
mavjud faoliyat turlari uchun retseptura vazifasini bajaradi. Noevropacha sivilizatsiyalar 
29
А.де Токвиль. Избранные произведение. –М.: 2003 г. с. 45. 
30
Karimov I.А. O‘zbekiston XXI asr bo‘sag‘asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot 
kafolatlari - Xavfsizlik va barqaror taraqqiyot yo‘lida. T. 6. – T.: O‘zbekiston, 1998. – 151-b. 
31
Karimov I.А . Tarixiy xotirasiz kelajak yo‘q. –T.: «Sharq», 1998 y. 21-b.

---

evolyusiyasi siklliligi va o‘ziga xos institutlar va normalarga ega bo‘lgan davlat vaqti-vaqti bilan 
dam kuchayib, dam zaiflashib turishi bilan tavsiflanadi. Bunday jamiyat halokati sivilizatsiya 
tipini o‘zgartirmaydi, u ijtimoiy vorisiylik mexanizmlari yordamida avloddan-avlodga o‘tadi. 
Evropacha sivilizatsiya ijtimoiy va madaniy rivojlanishning alohida tipii bo‘lib, u Evropada 
taxminan XV–XVII asrlarda shakllangan. Uning o‘tmishdoshlari antik dunyo madaniyatlari va 
Evropa xristiancha an’anasidir. Uyg‘onish davrida bu ikki an’ana sintezi texnogen 
sivilizatsiyaning teran o‘ziga xosligini va uning texnika va texnologiya jadal sur’atlarda 
rivojlanishini, odamlar o‘rtasidagi ijtimoiy aloqalar tubdan o‘zgarishini ta’minlagan 
madaniyatini shakllantirdi. Uning zamirida huquqiy davlatning vujudga kelishi, shaxs o‘z 
tashabbuskorligi, faolligi va mustaqilligi bilan oliy qadriyat sifatida ijtimoiy hayot markazidan 
o‘rin olishi yotadi. Odamlar o‘rtasida muloqotning faollashuvi va samarali kommunikatsiya 
vositalari paydo bo‘lishi texnogen sivili- zatsiyaning o‘ziga xos xususiyatlaridan biridir. 
Madaniyatda ilmiy oqilonalikalohida o‘ziga xos qadriyat sifatida hukm suradi. Inson tabiatni faol 
va oqilona tarzda o‘zgartirishiga imkoniyat yaratgan qonunlarning kashf etilishi fanning 
ustunligini tasdiqlaydi. Unda yangilik va unumdorlik, biluvchi sub’ektning bilimi, erkinligi va 
mustaqilligini tinimsiz oshirish talablari shakllanadi. 
O.Toffler, D.Bell, K.Pekka ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasini tasniflash 
uchun asos qilib olib, 
quyidagi sivilizatsiyalarni farqlaydilar: 
– ilk sivilizatsiya (arxaik, an’anaviy yoki ibtidoiy jamoa); 
– qishloq xo‘jalik-hunarmandchilik sivilizatsiyasi; 
– industrial (sanoatlashgan) sivilizatsiya; 
– hozirgi postindustrial yoki informatsion sivilizatsiya.