“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

v) Butun va qism.
Ma’lumki, borliqdagi har bir narsa, hodisa, jarayon bizning ko‘z oldimizda bir butunlik 
sifatida gavdalanadi. Biz ularni o‘rganar ekanmiz, ularning qismlardan, bo‘laklardan, 
komponentlardan, elementlardan iboratligini ko‘ramiz. Bu qismlar, bo‘laklar, komponentlar, 
elementlar o‘zaro muayyan qonuniyatlar orqali birikib, ma’lum tuzilishdagi bir butun narsani, 
hodisa yoki jarayonni tashkil qiladilar. Bu narsa va hodisalarning ma’lum bir guruhi o‘zaro 
birikib, biron bir sistemani hosil qiladi. Bu esa ma’lum strukturaga ega bo‘lib, muayyan 
elementlardan iborat bo‘ladi. Bundagi butun, qism, sistema, struktura, elementlar o‘zaro 
dialektik birlikda, bog‘lanish va aloqadorlikda mavjud bo‘ladi. 
Xo‘sh, butun va qism deb nimaga aytiladi? 
Butun —
o‘zaro dialektik aloqadorlikda bo‘lgan qismlar, bo‘laklar, tomonlar, elementlar, 
komponentlarning uzviy birligidan iborat bo‘lgan alohida narsa, hodisa, jarayondir. Masalan, 
bizni o‘rab turgan olam bir butundir. Qism esa shu butunni tashkil qilgan, uning tarkibidagi 
ma’lum bo‘lak, komponent, elementdir. Masalan, bir butun olamning bir qismi tabiatdir. 
Borliqdagi narsa va hodisalarga xos bo‘lgan butun va qismlarning o‘zaro qonuniyatli 
aloqadorligi «Butun va qism» kategoriyalarida aks etadi va ifodalanadi. Olamdagi har bir 
predmet (hodisa, buyum, protsess) ana shu butun va qismlarning dialektik birligidan iborat. 

---

Masalan, leksikologiyaga oid «ishchilar» so‘zini olsak. Bu so‘z: «ish» — «chi» — «lar» kabi 
ma’noli qismlardan iborat. Bu qismlar o‘zaro birikib, bir butun «ishchilar» so‘zini hosil qiladi. 
Butun va qism o‘zaro dialektik aloqadorlikdadir. Butunning umumii tabiati uni tashkil 
qiluvchi qismlarning umumiy xususiyatlaridan kelib chiqib, butun tarkibidagi har bir qism 
butunning o‘ziga xos xususiyatini ma’lum darajada ifodalaydi. Lekin butunni tashkil qilgan bu 
qismlar butun tarkibida har biri alohida-alohida emas, balki butunning bo‘laklari sifatida 
ko‘rinadi. Unda butunga xos ma’lum xususiyat qismlarga ham xos bo‘lishi mumkin. SHu bilan 
birga, butun tarkibidagi qismlar butun bilan umumiy birlikka ega bo‘lishi bilan birlikda, ular 
bilan o‘zaro ziddiyatda, qarama-qarshilikda bo‘lishi ham mumkin. Butunsiz qismlar va 
qismlarsiz butun yo‘q va bo‘lishi mumkin emas, ular faqat o‘zaro aloqadorlikda, birlikda, 
birgalikda, bir-birini taqozo qilgan holda mavjud bo‘ladi. Bunda butunni tashkil qiluvchi qismlar 
ham o‘zaro bir-birlari bilan ta’sir va aks ta’sir qilib turishadi. Butun va qismlarning bu o‘zaro 
ta’sir va aks ta’sir qilib turishlari natijasida butun va qismlarning o‘zgarishi va rivojlanishi sodir 
bo‘ladi. Bundan tashqari, har bir butun va qismlar ob’ektiv reallikdagi boshqa butunlik va 
qismlar bilan ham muayyan aloqadorlikda va bog‘lanishda bo‘ladi.