“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Global muammolarni echishda falsafaning roli
. Og‘ir va murakkab vazifalarni 
echishda insonga fan doim yordam bergan. Bir paytlar erishib bo‘lmaydigan, inson imkoniyatlari 
darajasidan tashqarida bo‘lib tuyulgan narsalarning aksariyatiga aynan fan yordamida erishilgan. 
Ayni shu sababli global muammolar xavf solayotgani haqidagi ilk ogohlantirishlarning o‘ziyoq 
odamlarni fanga o‘z e’tiborini qaratishga, olimlarni esa, bu muammolarni echish yo‘llarini 
izlashga majbur qildi.YUzaga kelgan vaziyatning o‘ziga xosligi va yangiligi shundan iboratki, 
har qanday muayyan muammolarni ayrim fan yoki bir necha fanlar majmui doirasida o‘rganish 
mumkin bo‘lsa, inson, jamiyat va tabiatni ularning ko‘p sonli o‘zaro aloqalari va o‘zaro 
bog‘liqliklarida qamrab oluvchi murakkab tizimdan iborat global muammolarni tadqiq etishga 
ayrim fanlar qodir emas. Zero, o‘z tadqiqoti ob’ekti – u yoki bu ayrim muammoni boshqa global 
muammolar kontekstida talqin qilishga muayyan fanlar doirasi torlik qiladi. Shu sababli, u yoki 
bu fan qaysi muayyan vazifalarni echishidan qat’i nazar, ular bilan bog‘liq jarayonlar va 
hodisalarga, ya’ni butun vaziyatga, shu jumladan oxir-oqibatda olingan natijalarga nisbatan 
falsafiy yondashuv doimo tadqiqotning zaruriy sharti hisoblanadi. 
Har qanday ayrim fanlar muayyan bosqichda o‘z tadqiqot predmetini falsafiy jihatdan 
anglab etishga u yoki bu darajada muhtoj bo‘ladi. Muayyan fan predmetiga va insoniyat oldida 
turgan muammolarga nisbatan bunday keng yondashuvsiz fundamental kashfiyotlar qilish ham, 
umuman fanning rivojlanishi ham mumkin emas. 
Ijtimoiy bashorat: turlari, tiplari, metodlari. 
O‘zining, o‘z farzandlarining, o‘zi 
yashayotgan mamlakatning kelajagi haqida bilishni istamagan odam bo‘lmasa kerak. Shu 
sababli, qadim zamonlardan boshlab turli xalqlarda ertangi kunga nazar tashlash, kelajakni 
bashorat qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan kishilar katta izzat-ikromga sazovor bo‘lgan. Forslar 
ularni afsungarlar, bobilliklar va assiriyaliklar – xaldeylar, qadimgi Misr aholisi – kohinlar deb 
atagan. Bashoratgo‘ylar qadimgi Yunoniston aholisining hayotida alohida o‘rin egallagan. 
Kelajakni bashorat qilishga falsafa tarixida ham, ijtimoiy tafakkurda ham turli ko‘rinishlarda 
alohida e’tibor qaratilgan. Tarixning o‘tish davrlarida, keskin ijtimoiy konfliktlar yuz bergan 
davrlarda bashoratning ahamiyati ayniqsa, oshgan. Bu insoniyat hayotining barcha jabhalarida 
olamshumul o‘zgarishlar yuz berayotgan hozirgi davrga ham xos. Yuzaga kelgan sharoitda 
ijtimoiy bashorat masalalari o‘ta muhim nazariy va metodologik ahamiyat kasb etmoqda, ularni 
ishlab chiqish esa falsafiy tafakkurning dolzarb vazifalaridan biriga aylanmoqda. Darhaqiqat, 
kelajak bilan shug‘ullanmagan falsafaning kelajagi yo‘q. 

---

Ushbu mavzuning maqsadi bashoratga umumiy tavsif berish, uning asosiy turlarini ko‘rib 
chiqishdan; ijtimoiy prognoz nimaligini, uning metodlari va tiplarini aniqlashdan; davrimizning 
olamshumul muammolar bilan belgilangan asosiy futurologik konsepsiyalarini tahlil qilishdan 
iborat. 
Bashorat – kelajak haqidagi, ya’ni hali amalda mavjud bo‘lmagan, lekin rivojlanishning 
kutilayotgan rivojini belgilovchi ob’ektiv va sub’ektiv omillar ko‘rinishida hozirgi zamonda 
potensial mavjud bo‘lgan hodisalar va jarayonlar haqidagi bilim. 
Bashorat o‘z gnoseologik 
tabiatiga ko‘ra gipotezani ilgari surishga yaqin turadi. Ammo gipoteza – o‘tmishni ham, hozirgi 
zamonni ham, kelajakni ham bilishga tatbiq etiladigan mantiqiy shakl, bashorat esa
 
kelajakka 
yoki hali ma’lum bo‘lmagan hozirgi davrga qarab mo‘ljal oladi.
 
Kelajakni oldindan aytish usuli, 
teranlik va aniqlik darajasiga ko‘ra
 
bashoratning qo‘yidagi turlarini farqlash mumkin: 1) 
mifologik bashorat,1)
 
kundalik bashorat; 2) intuitiv bashorat; 3) ilmiy bashorat, 4)ijtimoiy basho-
 
rat. 
Mifologik bashorat arxaik ongda shakllangan obrazlar harakatida kelajakni bashorat 
qilishdi. 
Masalan, Drezden qo‘lyozmalarida ta’kidlanishicha, Mayya qabilalaribashorat 
qilishicha, 2012 yil 21 dekabr qiyomat kuni, deb belgilangan. Xususan, qo‘lyozmalarda to‘p 
o‘ynayotgan navkarlar ramzi ifodalangan. Olimlar fikricha, to‘p Quyosh ramzi, balandlikdagi 
doira Somon yo‘li ramzi muvozanat markazining ifodasi. Navkarlar to‘pni tepib doiraga kiritishi 
lozim. Doiraga to‘pni kirita olmagan navkarning boshi olingan. Olimlar, to‘pning doiraga 
tushishini qiyomat kuni, ya’ni muvozanatning buzilishi ramzi, deb tahlil qilmoqdalar. 
Shuningdek, Mayya qabilalari qo‘lyozmalarida, dunyoviy suv toshqinlari ham obrazlarda 
ifodalangan. Darhaqiqat, bundan ikki ming yil ilgari arxaik ong darajasidagi bashorat XX asrdagi 
tez-tez takrorlanayotgan zilzilalar, suv toshqinlari, dengiz to‘fonlari va shu kabi boshqa tabiiy 
ofatlarda namoyon bo‘lmoqda. Shu bois, bugungi kunda pessimist olimlar qiyomat kuni yaqin, 
deb ayyohannos solsalar, optimistlar bu astronomik sikllar almashinuvi xolos, deb bashorat 
qilmoqda. Insoniyatni kelajada nima kutmoqda. Bu savolga, inson, o‘z faoliyati maqsadi va 
natijalariga ko‘ra javob berishi lozim. 
Kundalik bashorat insonning kundalik hayot tajribasiga, tabiat
va jamiyatda u yoki bu 
voqealarning tez
-tez takrorlanishini bevosita kuzatishga asoslanadi. 
Kundalik bashoratlarga 
xalqda keng mashhur bo‘lgan ob-havo alomatlari misol bo‘lishi mumkin. Masalan, Quyosh 
botayotganda odatdagidan uzoqroq ushlanib qolgan bo‘lsa, yomg‘irni kutish kerak; yozda ertalab 
tuman tushgan bo‘lsa, demak, kunduzi havo ochiq bo‘ladi; Sharqdan shamol essa, tez orada 
yomg‘irlar tugaydi. 
Astrologik bashorat osmon jismlari harakati, Oy va Quyosh tutilishini 
kuzatishlarga asoslanadi. 
Astrologik bashorat o‘rta asrlarda keng tarqalgan bo‘lsa-da, 
keyinchalik unga munosabat o‘zgargan. Lekin, XX asrda ezoterik bilimlarning rivoji astrologik 
bilimlarning asosli ekanligini tan olmoqda. 

---

Intuitiv bashorat ilmiy dalilarsiz va mantiqiy mushohadasiz haqiqatning tagiga bilvosita etishdir. 
Bashoratning bu turi hali yaxshi o‘rganilmagan
 
va ko‘pincha unga etarlicha baho berilmaydi. 
Holbuki, aqlni lol qoldiradigan
 
dalillar ma’lum. Masalan, to‘rt yuz yil oldin yashagan fransuz 
tabibi Mishel
 
Nostradamus misli ko‘rilmagan bashoratgo‘ylik qobiliyatiga ega bo‘lgan.
 
O‘zining 
mashhur «Senturiyalari» va boshqa asarlarida, u XX asrning texnik
 
kashfiyotlari – suv osti 
kemalari, samolyotlar, vodorod bombasinigina emas,
 
balki fransuz va rus inqiloblarini, 
shuningdek, de Goll, Franko, Lenin,
 
Stalin, Gitler, Mussolini kabi shaxslarning paydo bo‘lishini 
ham bashorat
 
qilgan.
 
O‘z davrining mashhur folbini Aleksandra Filippovna Kirxgof buyuk 
shoirAleksandr Pushkinga, uning hayotidagi muhim voqealarni: tez orada ko‘p pul
 
olish, ikki 
surgun, uylanish, mashhurlik, 38 yoshda hayotni tark etish ehtimolini
 
bashorat qilgan. Afsus ki, 
bu bashorat to‘la ro‘yobga chiqqan.
 
Ukrainalik atoqli faylasuf va shoir Grigoriy Skovoroda ham 
bashorat
 
qilish qobiliyatiga ega bo‘lgan. U o‘z qishlog‘i – Ivanovkaga oxirgi marta kelganda 
kasal bo‘lmagan. Hammaga o‘zining o‘limi yaqinligini e’lon qilgan, o‘zi o‘ziga
 
qabr qazgan, o‘z 
«xonaqosi»ga qaytib kelgan, ich kiyimini almashtirgan, boshiga
 
o‘z asarlarini qo‘ygan va vafot 
etgan. G‘arb mamlakatlarida ijtimoiy prognoz qilish ilmiy bashoratning turi sifatida 
«futurologiya» (lot. «futurum» – «kelajak» va yunoncha «logos» – «ta’limot») degan nom bilan 
vujudga kelgan. Bu atamani ilk bor G‘arbiy Berlin Erkin universiteti huzuridagi Otto Zur 
nomidagi institut professori O.Flextgaym ishlatgan. Shuni qayd etish lozimki, «futurologiya» 
atamasi umumiy e’tirof etilgani yo‘q. Misol uchun, bashorat muammolari bo‘yicha fransuz 
mutaxassislarining aksariyati futurologiya insonning kelajakni ishonch bilan bashorat qilish 
qobiliyati haqida xom xayol qilish uchun asos bo‘ladi, deb hisoblaydi. Futurologiya o‘rniga 
«fyutyuribli» atamasi taklif qilingan bo‘lib, u «ehtimol tutilgan kelajak», degan ma’noni 
anglatadi. Bunda, kelajakning shartliligi, ko‘p variantliligiga urg‘u beradi. Mamlakatimizda 
ijtimoiy bashorat bilan bog‘liq tadqiqotlar «prognostika» degan nom olgan. Bu yosh fan prognoz 
qilish qonunlari, tamoyillari va metodlarini o‘rganadi, mantiq muammolarini va har xil tipdagi 
prognostik tadqiqotlarning tasniflarini ishlab chiqadi. U endigina shakllanish davrini boshdan 
kechirmoqda, lekin hozirning o‘zidayoq kelajakning ilmiy muqobillarini yaratishning muhim 
vositasi hisoblanadi.