“Ijtimoiy fanlar”kafedrasi

Ehtiyojlar va qadriyatlar. 
Insonga nima muhim? Muhimliklar dunyosi qadriyatlar 
dunyosi bilan ayniymi? Inson faoliyatining birinchi manbai va harakatlantiruvchi kuchi 
ehtiyojlardir. Inson ehtiyojlari uning hayotini,xususan jismoniy, aqliy, ma’naviy, ishlab 
chiqarishga doir, oilaviy hayotni saqlash yoki o‘zgartirish zaruriyatining ifodasi sifatida vujudga 

---

keladi. Ijobiy yoki salbiy aloqalar va munosabatlarning butun rang-barangligi tegishli 
ehtiyojlarni u yoki bu tarzda vujudga keltiradi. Inson bu ehtiyojlarni anglashi yoki anglamasligi 
yoinki noto‘g‘ri anglashi mumkin. Ammo, har qanday sharoitda ehtiyojlar insonni faoliyatga 
da’vat etadi. Bu faoliyat samarali yoki samarasiz, puxta o‘ylangan yoki spontan va tartibsiz 
bo‘lishi mumkin. Ehtiyojlar tashqi muhit predmetlari va sharoitlariga yoki ichki, ma’naviy 
uyg‘unlikka erishishga muhtojlik sifatida anglanadi. Ular tashqi dunyo bilan muayyan 
munosabatlarda namoyon bo‘lib, ob’ektlarni, o‘zlari yo‘naltirilgan mavjud borliqni ham, o‘z 
manbai sanalgan sub’ektning muhim xususiyatlarini ham tavsiflaydi. SHaxs faolligining teran 
asosi sanalgan ehtiyojlar inson faoliyatini ularni ro‘yobga chiqarishga yo‘naltiruvchi mo‘ljallar, 
mayllar va manfaatlarda o‘z rivojini topadi. Aynan ehtiyojlar inson ongining nisbiy mezoni, 
uning mayllari, manfaatlari, didlari va ideallarining poydevori hisoblanadi. Inson ehtiyojlari 
o‘zgaruvchan, harakatchan, o‘zaro bog‘langan va bir-birining o‘rnini bosishga qodir. Ularning 
ayrimlari vujudga keladi, ba’zilari yo‘q bo‘ladi, ayrimlari aktuallashadi, ba’zilari ikkinchi 
darajali ahamiyat kasb etadi. Inson ehtiyojlari sifat jihatidan cheksiz va kengayishga qodir, zero, 
ularning shakllanishi individlarning bir-biri va jamiyat bilan ijtimoiy aloqalarining ko‘p sonliligi 
va intensivligini aks ettiradi. Ijtimoiy hayotning, ijtimoiy munosabatlar majmuining 
murakkablashuvi va differensiatsiyalanishi, moddiy va ma’naviy hayotning o‘z me’yorlari va 
qadriyatlari bilan rivojlanishi, inson ma’naviy hayotining jo‘shqinligi – bularning barchasi uning 
ehtiyojlari o‘zgarishi va rivojlanishini belgilaydi. Garchi, qadriyatlar ehtiyojlar bilan bevosita 
bog‘liq bo‘lsa-da, lekin ular bilan uzviy emas. Ehtiyojlar harakatchan, qadriyatlar nisbatan 
barqarordir; ehtiyojlar ierarxiyaviy bo‘lib, ularning ierarxiyasi muntazam ravishda o‘zgaradi, 
qadriyatlar esa nisbatan o‘zgarmas va individ tomonidan uning ijtimoiylashuvi jarayonida 
o‘zlashtiriladi. Bu hayotning har qanday sohasida yuz bergan yangiliklarga nisbatan ancha keng 
tarqalgan muxolifatni izohlaydi. Masalan, rim imperatorlari xristian dinining qimmatini tan 
olgunlariga qadar xristianlar asrlar mobaynida quvg‘in qilinganlar. Belorusiyalik mashhur 
rassom Mark SHagalning o‘ziga xos ijodi, garchi butun dunyoda yuksak baholangan bo‘lsa-da, 
o‘z vatanida hanuzgacha tan olinmagan va uncha ma’lum emas. Sezann ijodi rassomning 
o‘limidan keyingina tan olingan, uning tiriklik paytida esa mazkur buyuk musavvirning asarlari 
Parijdagi zamonaviy san’at ko‘rgazmalarida biror marta ham namoyish etilmagan, chunki 
nufuzli hay’at uning asarlarini diqqatga sazovor deb hisoblamagan va shu kabilar. Ayni hol shu 
bilan izohlanadiki, ehtiyojlar anglanishi yoki anglanmasligi yoinki noto‘g‘ri anglanishi mumkin. 
SHu sababli amalda muhim hodisalar qadriyatlar sifatida idrok etilmasligi, amalda qimmatga ega 
bo‘lmagan narsa esa, yanglish tarzda qadriyat sifatida tasavvur qilinishi mumkin.