Ijtimoiy fanlar

Ma’naviy  sohada:  so’z,  vijdon  va  fikrlar  erkinligi;  o’z  fikrini  ochiq  bildira 
olishning 
real 
imkoniyatlari; 
ijodiy, 
ilmiy 
va 
boshqa 
uyushmalar 
mustaqilligining ham qonuniy, ham amaliy jiqatlardan ta’minlaganligi. 

---

Shuningdek,  fuqarolik  jamiyatining  barharorligini  ta’minlovchi  shart-
sharoitlar  ham  borki,  ularsiz  bu  jamiyatning  institutlari  rivojlanmaydi.  Bular 
jumlasiga  jamiyatdagi  ijtimoiy  qatlamlarning  turlicha  manfaatlarini  ifoda 
etuvchi  rivojlangan  ijtimoiy  strukturalar  mavjud  bo’lishi  lozimligi  kiradi. 
Qolaversa,  jamiyat  a’zolarining  to’la  mustaqillik  bilan  faoliyat  ko’rsata  olish 
qobiliyati,  ularning  eng  rivojlangan  darajadagi  ijtimoiy,  intellektual,  ruhiy 
jihatlardan yuksalishi sodir bo’lishi ham taqozo qilinadi.
30
 
So’nggi  shart-sharoit  esa  har  bir  fuqaroning  o’z  mulkiga  ega  bo’lishi,  bu 
mulkni  o’zi  istagan  tarzda  tasarruf  qila  olishi  uchun  uning  shaxsiy  yoki 
jamoaviy huquqi ta’minlagan bo’lishi lozimligidir. 
Fuqarolik  jamiyatining  belgilari,  mezonlari  va  institutlarini  tasavvur  qila 
olgan har bir kishiga ko’rinib turibdiki, bunday demokratik jamiyatning asosini 
o’z-o’zini boshqarish va jamoat tashkilotlari o’zaro munosabatlarining majmuasi 
tashkil qilar ekan. 
Fuqarolik  jamiyatida  davlat  va  hukumatning  alohida  o’z  vazifalari,  nodavlat 
va  jamoat  tashkilotlarining  esa  alohida  o’z  vazifalari  bo’ladiki,  ular  bir-birini 
to’ldirib,  yuksak  rivojlangan  demokratik  jamiyatning  yashovchanligini 
ta’minlaydi.  Davlatning  ham,  nodavlat  tashkilotlarning  ham  o’z  harakat 
doirasini  o’zlari  uchun  belgilagan  faoliyati  u  yoki  bu  tomonga  ozgina 
o’zgarganda  ham  bunday  ijtimoiy-siyosiy  muvozanatlar  buzilib,  demokratik 
me’yordan  chekinish  yoxud  chetga  chiqib  ketish  ro’y  berishi  mumkinligini 
asrimizning so’nggi davrdagi rivojlanish amaliyoti ko’rsatdi. 
Fuqarolik  jamiyati  insonlardagi  o’z-o’zini  anglash,  ularning  ob’ektiv 
ravishdagi  mas’uliyat  hissini  sezish  qobiliyatining  yuksalishiga  hamohang 
ravishda  shakllanib  boradi.  Bu  jamiyatda  shakllangan  mamlakatlar  fuqarolari 
siyosiy,  axloqiy  va  huquqiy  madaniyatlari  darajasining  yuqoriligi  bilan  ajralib 
turadi.
31
 
Ma’lumki, fuqarolik jamiyatining asosi - jamoat tashkilotlari. Va shu bilan bir 
qatorda,  fuqarolik  jamiyatining  o’ziga  xos  xususiyatlaridan  biri  -  bu  nodavlat 
tizimidagi barcha jamoat tashkilotlariga a’zolikning ixtiyoriy shaklda bo’lishidir. 
Bu  qoida,  birinchidan,  shu  jamiyatdagi  demokratiyaning  yuqori  darajasini 
namoyon  qilsa,  ikkinchidan,  jamiyat  a’zolarining  ijtimoiy  ongi  va  faolliklari 
yuksakligini bildiradi. Qolaversa, har bir fuqaro o’zi kirmoqchi bo’lgan tashkilot 
faoliyatida  o’zining  manfaatlari  va  ehtiyojlariga  mos  maqsadlarga  erishishiga 
ishonch hosil qilganidan so’nggina shu tashkilotga ixtiyoriy ravishda a’zo bo’la 
oladi. 
Qadimgi  davrdan  boshlab  to  o’rta  asrlargacha  bo’lgan  zamonda  davlat  keng 
talqin qilingan, lekin u o’zi tashkil qiladigan va ifodalaydigan jamiyatdan alohida 
emas edi. Birinchilardan bo’lib Nikkolo Makiavelli «davlat» terminining keng va 
tor ma’nodagi ahamiyatlarini talqin etgan edi. Bu paytgacha bo’lgan davrda davlat 
turli va ancha aniq tushunchalarni anglatgan.  N. Makiavelli adabiyotlarga  «Stato» 
                                                           
30
ЈirQizboev M. Fuµarolik jamiyati. «Yoshlik» jurnali, 1996, №6, 3-4 betlar. 
31
ЈirQizboev M. Fuµarolik jamiyati. «Yoshlik» jurnali, 1996, №6, 3-4 betlar. 

---

degan maxsus terminni kirgazib, u davlatni uning qandaydir aniq shaklidan qat’iy 
nazar jamiyatning alohida siyosiy tashkiloti sifatida talqin etdi. 
Davlat, jamiyat va individlarning bir-biridan chegaralashni liberalizm o’zining 
davlatning  shartnomaviy  nazariyalarida  (Gobbs,  Lokk,  Russo  va  boshhalar) 
amalga  oshirdilar.  Bu  nazariyaga  binoan,  uchta  tushuncha  (individ,  davlat, 
jamiyat)  tarixan  bir-biridan  bo’lingandirlar.  Dastavval  erkin  va  yarim  yovvoyi 
yashagan  individlar  iqtisodiy  va  boshqa  sohalarda  o’zaro  harakatlarda  bo’lish 
oqibatida  jamiyatni  tashkil  etdilar  va  keyinchalik,  o’zlarining  xavfsizliklarini  va 
tabiiy  huquqlarini  shartnomalar  tuzish  yo’li  bilan  himoya  qilish  maqsadlarida 
maxsus organ - davlatni tuzdilar. 
«Davlat»  tushunchasi  odatda  ma’lum  bir  hududda  oliy  hokimiyatga  ega 
tashkilotni  anglatadi.  Davlatning  mohiyatini  yanada  chuqurroq  va  har 
tomonlama anglash uchun uning muhim belgilarini bilish lozim. 
Minglab yillar jamiyatning rivojlanishi bilan birga davlat ham uning bir qismi 
sifatida rivojlanib keldi. Davlat bilan shaxsning o’zaro munosabati xususiyatlari, 
davlat  tuzimida  rasionallik,  erkinlik  va  inson  erkinligi  prinsiplarining  tatbiq 
etilishiga  qarab  davlatni  rivojlanishini  ikkita  global  etapga  bo’lish  mumkin: 
an’anaviy  va  konstitusion.  Shuningdek,  an’anaviy  va  konstitusion  davlatning 
belgilari namoyon bo’lishiga qarab oraliq bosqichlarga ham bo’linadi. Masalan, 
totalitar  davlatchilik.  An’anaviy  davlatlar  tarixiy  meros  bo’lgan  urf-odat, 
me’yorlar  asosida  stixiyali  ravishda  rivojlandi.  Bu  davlatlarda  xalq  ustidan 
institutlashgan va  cheklanmagan  hokimiyatga  ega bo’lib, ular kishilarning  teng 
huquqli  ekanligini  inkor  etib,  erkin  insonni  davlat  hokimiyatining  manbai 
ekanligini  tan  olmaganlar.  Bunday  davlatlarga  tipik  misol  sifatida  monarxiyani 
ko’rsatish mumkin.
32
 
Konstitusion  va  nokonstitusion  davlatlar  o’rtasidagi  chegaralar  erkinlikka 
nisbatan  munosabat,  shuningdek,  inson  huquqlarini  saqlash  amaliyoti,  shaxs, 
jamiyat  va  davlat  o’zaro  munosabatlaridagi  ustivor  yo’nalishlar  asosida 
belgilanadi.  Davlat  rivojlanishining  konstitusion  bosqichi  davlatning  jamiyatga 
va  fuqarolarga  bo’ysunishi,  davlatning  aralashuv  vakolati  va  yo’nalishlarining 
konstitusion  belgilab  qo’yilishi,  davlat  faoliyati  va  inson  huquqlarining 
kafolatlarini  huquqiy  reglamentasiya  qilinishi  bilan  bog’liqdir.  Konstitusion 
davlatlar an’anaviy davlatlardan shakllanishi, ichki tuzilishi va funksiyalari bilan 
keskin farqlanadi. 
Huquqiy davlat  - konstitusion davlatchilikning real amalga oshishidir. Uning 
asosida insonni davlat terrori, uning e’tiqodi ustidan kuch ishlatishi,  hokimiyat 
organlari tomonidan mayda  homiylik qilishidan himoya qilishga intilish yotadi. 
Huquqiy  davlat  -  suveren  xalq  irodasiga  bo’ysunuvchi,  insonning  erkinligi  va 
boshqa  huquqlarini himoya  qiluvchi, o’z  faoliyatini  qonunlar  doirasida  amalga 
oshiruvchi  davlatdir.  Bunday  davlatda  shaxs  bilan  hokimiyat  o’rtasidagi 
munosabatlar  konstitusiyada  belgilab  qo’yiladi,  shuningdek,  bu  xalq  bilan 
hokimiyat  o’rtasidagi  munosabatlar  «ijtimoiy  bitimlar»  asosida  ro’y  beradi. 
                                                           
32
 Chetvernin V.A. Konsepsiya sovetskogo pravovogo gosudarstva. // Pravo i vlast. - Moskva, 1990, s. 129-131.  

---

Davlat  bilan  fuqarolar  o’rtasidagi  munosabatlarda  ustivorlik  inson  huquqlariga 
haratiladi, qonunlar davlat va uning hatti - harakati bilan buzilmaydi. 
Hozirgi  davrdafuqarolik  jamiyati  va  huquqiy  davlat  o’rtasida  qat’iy  chegara 
o’tkazish  qiyin  masala.  Turli  huquqiy  davlatlarning  paydo  bo’lishi  va 
rivojlanishi  tajribasini  e’tiborga  olib,  huquqiy  davlatning  quyidagi  belgilarini 
keltirish mumkin: 
- rivojlangan fuqarolik jamiyatining mavjudligi; 
- shaxsning  erkinligi,  huquqi  va  jamoatchilik  tinchligini  himoya  qilish, 
xo’jalik  faoliyati  uchun  huquqiy  shart-sharoitlar  yaratib  bergan  holda  davlat 
faoliyati sohasini cheklash; 
- har kimning o’z shaxsiy farovonligi uchun mas’ulligini oshirish; 
- barcha fuqarolarning huquqiy tengligi; 
- huquqning  umumiyligi,  uning  barcha  fuqarolar,  tashkilotlar,  muassasalar, 
jumladan, davlat hokimiyati uchun ham teng taalluqli bo’lishi; 
- xalq  va  davlat  suverenitetining  konstitusion  -  huquqiy  jihatlardan 
muvofiqlashganligi; 
- qonun  chiqaruvchi,  ijroiya  va  sud  hokimiyatlarining  bo’linishi,  ular 
faoliyatining hamkorlikdagi birligi; 
- davlatning  fuqarolik  munosabatlarini  muvofiqlashtirishda  ta’qiqlash 
metodining  chegaradan  chiqish  metodiga  nisbatan  ustivorligi.  Buning  ma’nosi 
shuki, huquqiy davlatda «qonun bilan ta’qiqlanmagan barcha narsalarga ruhsat 
etiladi»  tamoyiliga  amal  qilinadi.  Bunda  chegaradan  chiqish  metodi  faqat 
davlatga  nisbatan  qo’llanilib,  davlat  faqat  rasmiy  qabul  qilingan  vakolatlar 
doirasidan chetga chiqmasligi lozim; 
- individ erkinligini cheklash faqat barcha kishilar erkinligi va huquqlarini himoya 
qilish bilan bog’liq bo’lishi mumkin. Huquqiy davlat shaxsning  mutloq erkinligini 
bildirmaydi.  Har  bir  shaxsning  erkinligi  boshqa  kishining  erkinligiga  zid  kela 
boshlasa, xuddi shu yerda uning erkinligi tugaydi.
33
 
Huquqiy  davlat  sharoitidagi  erkin  raqobat  natijasida  mulkdorlar  qatlami 
vujudga  kelishi  uchun  qulay  shart-sharoitlar  yaratiladi.  Davlatlar  rivojlanish 
tajribasi  ko’rsatdiki,  faqat  shaxslarning  rivojlanishi  uchun  shart-sharoitlar 
yaratish bilan umumiy farovonlikka erishib bo’lmaydi. Chunki, jamiyatdagi har 
bir  shaxsda  mulkdor  bo’lish,  tashabbuskorlik  ko’rsatish  qobiliyati 
bo’lavermaydi. Baribir ijtimoiy tengsizlik davom etaveradi. Shuning uchun ham 
hayotda  ijtimoiy  davlat  nazariyasi  va  amaliyoti  (umumiy  farovonlik  davlati) 
paydo bo’ldi. 
Ijtimoiy  davlat  -  har bir  fuqaro  uchun  munosib  hayot  tarzi, ijtimoiy  himoya, 
ishlab  chiharishni  boshqarishda  ishtirok  etishi,  shaxsni  o’z-o’zini  realizasiya 
qilishi,  hamma  uchun  teng  hayotiy  imkoniyatlar  yaratish  uchun  intiladigan 
davlatdir. 
Bunday  davlatning  faoliyati  umumiy  farovonlik,  jamiyatda  ijtimoiy  adolat 
o’rnatishga qaratilgan bo’ladi. Davlat mulkiy va boshqa ijtimoiy tengsizliklarni 
tekislashga  harakat  qiladi,  kuchsiz  va  ijtimoiy  himoyaga  muhtoj  kishilarga 
                                                           
33
Јarang: Osnovi politicheskoy nauki. - Moskva: MGU im. M.V.Lomonosova, 1996, s. 217-220. 

---

yordam  beradi, har  bir  fuqaroni  ish  yoki boshqa hayot  kechirish  manbasi  bilan 
ta’minlashga  harakat  qiladi,jamiyatda  tinchlikni  saqlaydi,  inson  uchun  qulay 
hayot muhitini shakllantiradi. 
O’zbekiston  Respublikasida  milliy  istiqlol  sharofati  bilan  bozor 
munosabatlariga o’tish, huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati barpo etish uchun 
qulay  shart-sharoitlar  yaratishga  qaratilgan  islohotlar  tobora  chuqurlashib 
bormoqda. Davlat va hukumat milliy mustaqillikning dastlabki davridan boshlab 
kuchli ijtimoiy siyosat yuritib kelmoqda. 
O’zbekistonda  amalga  oshirilayotgan  islohotlarning  pirovard  maqsadi  ham 
huquqiy davlat va fuqarolik jamiyati qurishdir. Hozirgi davrda bunday davlat va 
jamiyat  barpo  etishning  konstitusion  va  qonuniy  asoslari  yaratildi.  Demokratik 
tipdagi  milliy  davlatchilik  shakllandi.  Fuqarolik  jamiyatining  belgisi  sifatida 
ko’p  partiyaviylik  va  o’z-o’zini  boshqarish  organlari  -  jamoat  birlashmalari 
tizimi shakllandi.