“ijtimoiy fanlar” kafedrasi

1.2. Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari. Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari (prinsiplari) - bu barcha fuqarolik qonunlari mazmuniga singdirilgan asosiy, boshlang`ich qoidalardir. H.R.Rahmonqulov fuqarolik huquqi tamoyillari haqida o`z fikrini bildirar ekan, huquqning alohida sohasi sifatida xususiy huquq tarkibida bo`lgan fuqarolik huquqi tamoyillari uning predmetini tashkil qiluvchi ko`p qirrali mulkiy, mulk bilan bog`liq va mulk bilan bog`liq bo`lmagan shaxsiy va tashkiliy-huquqiy munosabatlarning xususiyatlari bilan ifodalanishini ta'kidlaydi.

Fuqarolik huquqining asosiy tamoyillari jumlasiga quyidagilar kiradi:

1) Fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirok etuvchi taraflarning teng huquqliligi. Bu tamoyil O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 18- moddasida va FKning 1-moddasida o`z ifodasini topgan. Fuqarolik qonunlarida ushbu konstitutsiyaviy tamoyildan kelib chiqib, barcha fuqarolar uchun teng hajmda huquq layoqati, ularning huquq va muomala layoqatlari cheklanishiga yo`l qo`yilmasligi belgilab qo`yilgan. Taraflarning teng huquqliligi nafaqat fuqarolarga, balki boshqa subyektlarga ham taalluqlidir va u yuridik shaxslarning u yoki bu tarini tartibga soluvchi qonunlarda ham o`z aksini topgan;

2) barcha mulk shakllarining tengligi va huquqiy tomondan bab-baravar muhofaza qilinishi. Mazkur tamoyil O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 53-moddasi va O`zbekiston Respublikasi Fuqarolik kodeksining 166-moddasida bevosita mustahkamlab qo`yilgan;

3) mulkiy munosabatlarning mafkuraviy munosabatlardan ajratilganligi.

O`tmishda iqtisodiy, shu jumladan, mulkiy munosabatlarni tartibga solishda har xil mafkuraviy qoliplar va aqidalardan kelib chiqilgan edi. “Iqtisodiy maqbullikdan siyosiy konyunkturaviy manfaatlarning ustun kelishi sobiq Ittifoq xalq xo`jaligi parokandalik yoqasiga, iqtisodiy va ijtimoiy munosabatlarning jiddiy buzilishiga, ishlab chiqarishning texnika jihatdan qoloqligiga olib keldi”. Xuddi shu sababli ham O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 12-moddasida hech qanday mafkura davlat mafkurasi sifatida o`rnatilishi mumkin emas, deb ko`rsatildi;

4) qonunda nimaiki ta'qiqlanmagan bo`lsa, ruxsat beriladi. Bu tamoyil fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining erkinligi, tashabbuskorligini kafolatlaydi. Qonunda nimaiki ta'qiqlanmagan bo`lsa, ruxsat berish tamoyili fuqarolik huquqi subyektlarining nafaqat qonunda ko`rsatilgan harakatlarni amalga oshirish, balki qonunda belgilangan bo`lsa ham, lekin qonun bilan ta'qiqlanmagan har qanday harakatni amalga oshirishlari imkonini beradi. Lekin shu o`rinda bunday harakatlarning ahloq me'yorlariga ham zid kelmasligi lozimligini aytib o`tish joiz. Fuqarolik kodeksining 8-moddasiga muvofiq, fuqarolik huquqining subyektlari nafaqat qonunda nazarda tutilgan shartnomalar va boshqa bitimlarni, lekin unga zid bo`lmagan shartnomalar hamda boshqa bitimlarni ham tuzishlari mumkin.

Fuqarolik huquqida bunday tamoyil (qonunda nimaiki ta'qiqlanmagan bo`lsa, ruxsat beriladi) ning mavjudligi fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilariga erkinlik va tashabbus berish bilan birga, iqtisodiyotning rivojlanishiga xizmat qiladigan yangi huquqiy munosabatlarni, qolaversa, huquqiy institutlarning vujudga kelishini ta'minlaydi;

5) fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarning ijtimoiy adolat va qonuniylik tamoyillari asosida amalga oshiriladi. Bu holat O`zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasining 14-moddasida mustahkamlangan;

6) fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilari mulkining daxlsizligi. Bu qoida FKning 1-moddasida o`z ifodasini topgan. Shu bilan birga, FKning 166- moddasiga muvofiq, mulk daxlsizdir va qonun bilan qo`riqlanadi. Mulkning daxlsizligi mulkdorga qarshi turgan barcha subyektlarning mulk huquqini buzishidan o`zlarini saqlashlaridan iborat. Bu yerda “mulkdorga qarshi turgan” iborasini muayyan mulkning sohibi bo`lmagan har qanday boshqa shaxs sifatida tushunish lozim. Bunday subyektlar (shaxslar) o`zganing mulkiga nisbatan qonun hujjatlarida belgilangan “o`zlarini saqlash”ni amalga oshirsalar, mulkning daxlsizligi tamoyiliga amal qilgan bo`ladilar.

Fuqarolik huquqining boshqa tamoyillari kabi mulkning daxlsizligi tamoyili ham mutlaqlik xarakteriga ega emasligini nazarda tutib, FKning 166-moddasi 2- qismi, mulkdorning mol-mulkini olib qo`yishga, shuningdek, uning huquqlarini cheklashga faqatgina qonunda nazarda tutilgan hollardagina yo`l qo`yilishi mumkinligini belgilaydi;

7) Qonuniy asoslarga ega bo`lmasdan turib, hech kim fuqarolik-huquqiy munosabatlarda ishtirokchilarining xususiy ishlariga o`zboshimchalik bilan aralishishga haqli emas.

Fuqarolik huquqi uchun muhim ahamiyatga ega bo`lgan asosiy tamoyillardan biri hisoblangan xususiy ishlarga o`zboshimchalik bilan aralashishga yo`l qo`yilmasligi tamoyili fuqarolik huquqi subyektlari o`z huquq va majburiyatlarini amalga oshirishlaridagi harakatlar bevositaligi va uzluksizligini ta'minlaydi. Ma'lumki, fuqarolik huquqida fuqarolik muomalasi ishtirokchilarining xususiy manfaatlari asosiy o`rinni egallaydi. Shuning uchun qonun chiqaruvchi ana shu manfaatlar ustunligini kafolatlash maqsadida FKning 1-moddasidayoq, mazkur tamoyilni mustahkamlaydi. Bundan tashqari ushbu tamoyil boshqa qonun hujjatlarida ham alohida qoida tarzida belgilab qo`yilgan. Masalan, O`zbekiston Respublikasining “Tadbirkorlik faoliyati erkinligining kafolatlari to`g`risida”gi 2000 yil 25 maydagi qonunining 34-moddasiga muvofiq, davlat organlari va ularning mansabdor shaxslari tadbirkorlik faoliyati subyektlarining qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshirilayotgan faoliyatiga aralashishga haqli emas. Bunday aralashuv FKning 1-moddasi talablariga zid bo`lib, noqonuniy harakat hisoblanadi. Albatta, qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan aralashuv (xususiy ishlarga) bundan mustasnodir;

8) fuqarolik huquqlarining to`sqinliksiz amalga oshirilishi (FKning 1- moddasi). Fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari o`z fuqarolik huquqlarini amalga oshirishda har qanday to`sqinliklarni bartaraf etilishini talab qilishga haqli. Qonun hujjatlaridagi ba'zi cheklashlarning mavjud bo`lishi bu tamoyilning ahamiyatiga putur yetkazmaydi. Chunki huquq subyektiga berilgan, huquq subyektlarining o`z huquqini amalga oshira olish imkoniyatiga ega bo`lishlari, bu huquqlar mavjudligining asosiy mezonidir. Aynan shu xususda to`xtalar ekan, H.R.Rahmonqulov fuqarolik-huquqiy munosabatlar ishtirokchilarining halol, oqilona va adolat bilan harakat qilishi nazarda tutilishini ta'kidlab o`tadi5; 9) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilarining buzilgan huquqlarining tiklanishi (FKning 1-moddasi). Fuqarolik huquqi birinchi navbatda huquqiy munosabat ishtirokchisining buzilgan huquqlarining avvalgi holatiga qaytarilishiga qaratiladi (mulkni natura holida qaytarish, buzilgan shaxsiy huquqni tan olish va h.k.). Buzilgan huquqlarning tiklanishi, amalda mumkin bo`lmagan hollardagina taraflar talabini qanoatlantirishning boshqa usullari qo`llaniladi;

10) fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari huquqlarining sud orqali himoya qilinishini ta'minlash (FKning 1-moddasi). Fuqarolik-huquqiy munosabat ishtirokchilari o`z huquqlarini himoya qilish uchun o`z talabini maxsus organ - sud orqali bildirishga haqli va bu huquq qonun bilan kafolatlanadi;

11) shartnoma tuzish erkinligi (FK 1-354-moddalar). Fuqaro-lar (jismoniy shaxslar) va yuridik shaxslar o`z fuqarolik huquqlari hamda burchlariga o`z erklariga muvofiq ega bo`ladilar, o`z manfaatlarini ko`zlab amalga oshiradilar. FKning 354-moddasida esa, ushbu tamoyilning mazmuni ochib berilgan.

Shartnomalar erkinligi tamoyilini quyidagi uchta holatni ajratib ko`rsatish orqali tushunish mumkin:

1) subyektning shartnoma bo`yicha o`z kontragenti, ya'ni shart-noma bo`yicha sherigini tanlash erkinligi;

2) shartnoma predmetini, ya'ni aynan qanday holat yuzasidan shartnoma tuzishni tanlash erkinligi;

3) shartnoma shartlarini tanlash erkinligi.

Ushbu uchala holatni amalga oshirishda subyektga hech qanday noqonuniy ta'sir o`tkazmaslik lozim bo`ladi. Ba'zi hollarda yuqoridagi holatlar subyektga qonuniy ta'sir o`tkazish orqali uning xohish-irodasini boshqa tomonga o`zgartirish orqali amalga oshiriladi. Shartnomalar erkinligi tamoyiliga nisbatan bunday cheklov faqatgina qonun hujjatlarida ko`zda tutilgan hollarda tadbiq etiladi (FKning 377-moddasi).

Ular shartnoma asosida o`z huquqlari va majburiyatlarini belgilashda hamda qonunga zid bo`lmagan har qanday shartnoma shartlarini belgilashda erkindirlar; 12) bozor munosabatlari sharoitidagi muhim ahamiyatga ega bo`lgan fuqarolik huquqi tamoyillaridan yana biri - O`zbekiston Respublikasining butun hududida tovarlar, xizmatlar va moliyaviy mablag`larning erkin harakatda bo`lishidir (FK 1-moddasi). Bu tamoyil bozor iqtisodiyoti uchun muhim bo`lgan moddiy ne'matlarning erkin harakatlanishi hisobiga tovar-pul munosabatlari tezlashishini amalga oshirishga xizmat qiladi. Ma'lumki, iqtisodiy rivojlanish va ma'muriy-hududiy tuzilmalarning geografik joylashishi muayyan turdagi tovarlar taqsimotining nomutanosibligiga sabab bo`ladi. Mazkur tamoyil ana shu nomutanosiblikni bartaraf etishda yetakchi o`rinni egallaydi.

Shuning uchun ham faqatgina xavfsizlikni ta'minlash, insonlarning hayoti va sog`lig`ini himoya qilish, tabiatni va madaniy boyliklarni muhofaza qilish uchun zarur bo`lganda, tovarlar va xizmatlar harakatda bo`lishini cheklash qonun hujjatlariga muvofiq joriy etilishi mumkin.

Fuqarolik huquqida xo`jalik hisobi tamoyili fuqarolik-huquqiy munosabatlarida, masalan, yetkazilgan mahsulotlar yoki bajarilgan ishlar uchun kelishilgan narxlar bo`yicha haq to`lashda, shartnomalarni bajarmaganlik yoki kechiktirib bajarganlik yoxud sifatsiz bajarganlik uchun sanksiyalar belgilashda ifodalanadi.

Bulardan tashqari ayrim huquqiy institutlar, jumladan, majburiyat huquqi, mulk huquqi, mualliflik huquqi, vorislik huquqi instituti ham o`z tamoyillariga ega.