“ijtimoiy fanlar” kafedrasi

3.Mol-mulklar – fuqarolik huquqining obyekti sifatida

Fuqarolik-huquqiy munosabatlarning obyekti bo`lib ko`ringan mulk tushunchasi to`g`risida to`xtalib, shuni aytish kerakki, ba'zi hollarda ashyo narsalarni mulk deb atalsa ham mol-mulk atamasining ma'nosi birmuncha keng bo`lishini bilamiz.

Mol-mulk deyilganda, ma'lum shaxsga (Fuqaro yoki tashkilotga) egalik huquqi bilan tegishli ayrim ashyolar yoki ashyolarning yig`indisi nazarda tutiladi. Mol-mulk tarkibiga majburiyat huquqi, mualliflik va ixtirochilikka oid mulkiy huquqlar, oila huquqi bilan bog`liq bo`lgan majburiyatlardan kelib chiqadigan mulkiy talablar, qarz berilishida olingan tilxatlar ham kiradi. Demak, mol-mulk bu munosabatdir. (bu haqda mulk huquqi va boshqa ashyoviy huquqlar mavzusida yanada batafsil to`xtaymiz).

Mol-mulk atamasi cheklangan holda, tor ma'noda sharh qilingan taqdirda, faqat ma'lum shaxsga tegishli mulkiy huquqlarlarning aktivinigina (mulkni talab qilish huquqlarinigina) o`z ichiga oladi. Agar “mol-mulk” atamasi keng ma'noda sharhlansa, shaxsning faqat huquqlarigina, ya'ni aktivigina nazarda tutilmay, balki uning uchinchi shaxs oldida bo`lgan majburiyatlari, ya'ni passivi ham nazarda tutiladi.

O`zbekiston Respublikasi FKning 83-moddasida mol-mulk turlari ko`rsatilgan. Unga asosan mol-mulk ko`chmas va ko`char mulkka bo`linadi. Ko`chmas mulk yer uchastkalari va yer osti boyliklari, ko`p yillik dovdaraxtlardan iborat. Ko`chmas mol-mulk bilan bog`liq huquqlarni olish yoki begonalashtirish FKning 84-moddasida belgilangan tartibda davlat ro`yxatidan o`tkazish orqali amalga oshiraladi. FKning 83-moddasi 3-qismida qonunda boshqa mol-mulk ham ko`chmas mol-mulk qatoriga kiritilishi mumkinligi belgilangan. Shunga binoan, O`zbekiston Respublikasi Vazirlar Mahkamasining 1995 yil 29 dekabrdagi 478-sonli qarori bilan tasdiqlangan “Jismoniy shaxslarning mulki bo`lgan binolar va inshootlarni baholash, qayta baholash to`g`risida”gi Nizomda turar joylar, kvartiralar, bog`dorchilik va uzumchilik shirkatlari a'zolarining bog` uychalari, garajlar va boshqa imoratlar hamda inshootlar ham jismoniy shaxslarning mol-mulki hisoblanadi.

Ko`chmas mulk bilan bog`liq asosiy xususiyat shundaki, u yer bilan bog`liq bo`lib, bir joydan ikkinchi joyga ko`chirish natijasida o`z hususiyatini yo`qotadi. Vazifasiga va tayinlanish maqsadiga zarar yetkazmagan holda bir joydan ikkinchi joyga ko`chirilishi mumkin bo`lgan mol-mulk ko`char mulk jumlasiga kiradi. Qonunda nazarda tutilgan hollardan tashqari ko`char mulkka bo`lgan huquqlarni davlat ro`yxatidan o`tkazish talab etilmaydi.