Ijtimoiy fanlar” kafedrasi «kasbiy psixologiya» fanidan

Psixoanalitik kontseptsiyalar negizida motivatsiya ortganlik ravishda inson mayllariga xosdir, degan g`oya yotadi. Ularning manbai maylni aks ettiruvchi qaysidir organdagi yoki uning qismidagi somatik jarayon tushuntiriladi.


Z.Freydning kontseptsiyasida mayllar va instinktlar tushunchalari o`rtasida hech qanday tafovut yo`qdir. Ongsizlik ta'limotining asoschisi Z.Freyd xulq motivalari va ehtiyojlari muammosini ishlab chiqayotib, motivatsiyaning manbai instinkt, u tur va individning saqlanish shartidir deb taqdirlaydi. Mazkur holatni muallif individning energetik potentsiyasi sifatida talqin etadi. Eng asosiy masala shuki, Z.Freyd motivatsiya regulyatori va motivatsiya energiyasining irsiy manbai sifatida «u» tushunchasiga qanday ma'no yuklamoqchiq Uningcha, «u» tushunchasining mazmuni tug`ma va o`zgarmasdir. Xuddi shu bois mantiq qonunlari va aql darajalari, ko`rsatkichlari unga hech qanday ahamiyat kasb etmaydi Z.Freyd affektiv, impulsiv shakldagi mutlaqlashgan qo`zg`ovchilarni nazarda tutgan bo`lsa ajab emas. Ushbu qo`zg`atuvchilar (turtkilar) ning impulsivlik, taxminiylikning affektiv mohiyati, notanqiydiylik, ongli va irodaviy nazoratga itoat etishda qiyinchilik kabilarning dinamik xususiyatlarini mutlaqlashtirish bo`lib, ularning asosida quyi genetik va strukturaviy darajadagi qo`zg`atuvchilar yotadi. Z.Freyd ta'kidlab o`tgan dinamik xususiyatlar va xossalari mohiyatida motivatsiyaning chuqur asosiy manbasini ko`radi. Uning kontseptsiyasida inson xulqi va harakatining dvigateli jinsiy instinkt hamda uning transformatsiyasi ustuvor o`rin egallaydi.

Ushbu mulohazani yanada mukammallashtirish maqsadida neofreydistlar hisoblanmish A.Adler, K.Yung kabilarning nazariyalarini tahlil qilishga o`tamiz.

A.Adlerning fikricha, insonni harakatga undovchi asosiy kuch, uning faoliyati maqsadini aniqlovchi, ularga erishish yo`llari hukumatga va qudratga erkdir. Xorni, Fromm va boshqalarning asarlarida o`z ifodasini topgan ma'lumotlar mohiyati Freyd tomonidan kiritilgan psixika tushunchasi va uning harakatlantiruvchi nazariyasini almashtirishga intilish yaqqol ko`zga tashlanadi. Xorning nuqtai nazaricha, inson qanchalardir tug`ma kuchlarga ega bo`lib, uning negizi bolalarcha yordamga muhtojlikka qurilgandir, bu holatlar birlamchi bezovtalanish tuyg`usida va tug`ma qo`rqinch hissida o`z ifodasini topadi. Xorning ta'kidlashicha, inson xulqining motivatsiyasi boshqa motivlar yordami bilan aniqlanishi mumkin, jumladan, birlamchi bezovtalanish (bolalarcha yordamga muhtojlik keltiruvchi) atrof-muhitga nisbatan dushmanlik hissini tug`diradi, xavfsizlikka ehtiyoj esa insonni boshqa odamlar tomonidan baholash va o`z-o`zini baholashga nisbatan ichki intilishni vujudga keltiradi. Fromm ham o`z qarashlarida libido masalasiga katta e'tibor bermaydi, chunki uni qiziqtirgan muammo inson xulqi jabhalarda ijtimoiy va psixologik omillarning o`zaro ta'sir o`tkazish jarayonidir. Insonni individualizatsiyalash unda tanholik hissini vujudga keltirishga olib keladi, shuningdek, o`z qadr-qiymatini anglash sari etaklaydi. Tanholik hissiyotidan forig` bo`lishga intilish tuyg`usi inson motivatsiyasini va uning xulq shakllarini aniqlaydi. Neofreydistlarning ilmiy asarlarida inson xulqiga ta'sir qiluvchi intim omillariga va uning motivatsiyasiga muayyan darajada ahamiyat berilgan bo`lsa-da, lekin oqibat natijada xulqning harakatlantiruvchisi sifatida anglashilmagan tug`ma kuchlar asosiy o`rinda turadi.