|
T ro pl ar v a f ig ur ala r .
Tr opl a r og ’z ak i nu tqd a , folk lord a ,
kl as sik ad abi yo td a i lga ri dan h am i s hl a til ib k elin gan . Yu zingni
o’xshatdim osmonda oyga, o’zingni o’xshatdim bo’z
qarchig’ayga.
Bunday tasvirlar hozirgi kunda ham o’z qiymatini
yo’qotgan emas. Metafora, epitetlarning kombinatsion
i mk on i ya tl ari ch eg ar asi dir Ha r qa nda y n a rs a va ho dis alar
u chun ya n a ya ngi - ya ng i tr opl ar ya r a t ish mu mk i n.
S til isti k f igu ra lar ning i mk oni ya ti t rop la rg a ni sbat an b iro z
torroq. Shoir va yozuvchilar uchun hali hech kim qo’l
t egi z ma g an stilis tik fi gur al a r i shl atis h i mk oni y a t la ri jud a
cheklangan. Xatto, shunday imkoniyatli holatlar bo’lganda ham
ular hamma vaqt troplardagidek (ko’chim) effekt kasb
e ta ve r ma yd i .
Tr opl a r r ang -b ar an g bu yoq la r bi lan chi zilg an ras mg a
o’xshasa, stilistik figuralar - bir rangdagi gravyuraga
o’xshaydi.
Tildagi ko’pgina so’zlar o’z ma’nosidan boshqa
ma’nolarni, hatto, ba’zan o’z ma’nosiga qarama -qarshi bo’lgan
ma’nolarni ifodalash uchun ham qo’llaniladi. Bir predmet
b elgi si bos hqa bi r p re d me tg a ko ’c hi ril adi , o ’xsh at ila di . S o ’z
ma’nosidagi boshqa tomonga siljish esa, ko’pincha, uning
o’zi uchun xos bo’lmagan kontekst ichida kelganda yuz
b er ad i .
Ad abi y a s ar ning b adi i y qi mma t i ni , if od alil igin i,
e ksp r essiv ligi ni kuc ha yt i rish u chun b ir na rs anin g no mi ni ,
belgisini ikkinchisiga ko’chirish yoki so’zlarni shu maqsadda,
umuman, ko’chma ma’noda (asossiz mna’noga emas)
is hl atish ga tro pla r d e yi la di .
B i zning ong i mi zd a qan da yd ir xusu si ya tl a ri bil a n , b e lgil a ri
bi lan bi r -b ir iga ya q in bo ’lg an ik ki p re d me t yo k i hod isani
chog’ishtirish, o’xshatish troplarga asos qilib olinadi. Ya’ni
biror predmet yoki voqeaning belgisi ko’chiriladi,
o’xshatiladi.
Tr opl a rning ishl at ilish i b ad iiy n utqni ya ngi ma ’n o
ot ten ka li bi rik ma la r , ya n gi ot te nk ali fik rl a r bi lan bo yi tad i,
tasvirlanayotgan narsaning yozuvchi yoki so’zlovchi hohlagan
to mo n ini o ydin roq qil ib t asv ir lash da , voq ea -hp odi san i b ahol ash
mo me n t ini ho sil qi li sh da k att a a ha mi ya t g a eg a bo ’l adi .
Troplar ko’proq og’zaki nutq uchun harakterli
ho dis al ard ir . Leki n b adi i y ad abi yo t tili da , xus usa n , po etic
a sa rl a r til ida h am t e z - t ez is hl ati lib tu r adi , c hunk i yo z uvc higa
t asv irl an a yot gan voq ea -hod is ani ind uvidu all asht ir ish , ul arn i
b ahol ash da k at ta yo r d a m b e r adiga n vos it adsi r .
Tr opl a rda n zo’r ma - z o ’r aki , k er ak bo ’l gan -bo ’l ma g an
o’rinda ataylab nutqni bejama qilib ko’rsatish uchun foydalana
b er ish ya r a ma ydi . Ul a rga not iq yo ki yoz uv chi z ar ur at
tug’ilgandagina murojaat qilishi lozim. Aks holda ular badiiy
qimmatini oshirish o’rniga unga salbiy ta’sir ko’rsatishi ham
mu mk i n .
M as al an; Ey k all asi hu m, b ad n af sig a du m, vuju di n ahs ,
q ad a mi s hu m, yo l i yo ’q , u mi di u ziq , b u kun gi ch ina ka m
nurlar hijolatidan teskari brogan bo’m!
Yoki; Ha, domulla! Hayrat barmog’ini tishla -yu, bir
bog’ poxolga o’xshagan soqolingni tutamla!
Bu misollarning ba’zilarida troplarning yuzaga chiqishi da
go’yo bog’lovchisi, kabi ko’makchisi, o’xshagan so’zi asosiy
rol o’ynasa, birinchi va ikkinchi gaplarda intonatsiya muhim
a ha mi ya t k as b et adi .
Misollardan ko’rinib tiribdiki, predmetning xususiyatini
to’g’ridan-to’g’ri tasvirla shdan ko’ra, bir predmet belgisini
ikkinchi bir predmetga o’tqazish orqali boshqa predmetni
tasvirlash fikrni aniqroq, ifodaliroq qilib ko’rsatishda muhim
rol o’ynar ekan.
Tr opl a r qu yi da gi asos i y tu rl a rga bol in adi . Ul ar
qu yi d agil a rdi r; M et a fo ra , me ton i mi ya , s i nekd oxa , e pit et ,
o’shatish.
B ad ii y
ob r az ning
mu h i m
xusu si ya tl a rid an
bi ri
uning
mе t a f o rikl igi s ana la di . Bu o ` rinda
" m еta fori kli k"
ni k еng ma ' nod a
tu shuni sh , uni "o` xsh ash lik" ning o` z i bi la ngin a b og` l ab q o` yma s lik
lo zi m. Ya ' n i , bi ron p r ed me t sha kl ining , b elg isin ing , h a rak atning
o’xshash
tomonini
boshqasiga
ko’chirishdir.
"M еtaforiklik"
d еg and a b adii y ob r azn ing bir n ar s a mo hi ya ti ni bos hqa bi r n a rsa
o rq ali o chi shg a int ilis hi , s an 'a tga xo s f ikr la sh yo `sin i tus hunil adi .
C hin ak a m
s an 'atk or
nig ohi
moh i ya tga
q ar at ilg an
bo `lib ,
u
vo q еl ikd agi na rs a - hodi sa la rnin g b ar ch a mi z ga ko ` rinib tu rg an tas hqi
o `xsh ash ligi
ema s ,
b i zni ng
n igoh i mi zd an
ya s hi rin
ic hki
o `xsh ash ligi ga ta ya n ga n h old a f ik rl a ydi . San ' atko r bi z uch un
ku til ma g an i chki o` xsh ashli kni inki sho f et adik i , na ti jad a o `s ha bi z
bi lga n n ar sa -hodis a k o` z ol di mi zd a bu tkul ya ng ic ha bi r t ar zd a
su r atl an adi , o ` zinin g bi zga noa yo n qi r ra la rin i na mo yon et adi .
Do'stlaringiz bilan baham: | 
