Ijtimoiiy fanlar

2-sonli  slayd  mazmuni 
bilan tanishadi 
  
2.4.  Blits-so’rov  orqali  Temuriylar  davri  harbiy 
boshqaruvi  haqida  bir  necha  talabalardan  so’raladi 
(3-ilova),  olingan  javoblar  tahlil  etilib,  xulosa 
qilinadi. 
Bir  necha  talaba  javob 
beradi. 
III-bosqich. 
Yakuniy 
bosqich. 
(10 minut) 
3.1.  Mavzu  bo’yicha  yakunlovchi  xulosalar  qiladi. 
Mavzu bo’yicha olingan bilimlarni qayerda ishlatish 
mumkinligini ma’lum qiladi. 
Savollarga javob beradi. 
3.2.  Mavzu  maqsadiga  erishishdagi  tinglovchilar 
faoliyatini tahlil qiladi va baholaydi. 
Tinglaydi. 
3.3.  Mavzu  bo’yicha  mustaqil  o’rganish  uchun 
topshiriqlar beradi (4-ilova). 
Mustaqil  o’rganish  uchun 
topshiriqlarni yozib oladi. 
3.4.  Mavzu  bo’yicha  bilimlarni  chuqurlashtirish 
uchun adabiyotlar ro’yxatini beradi (2-ilova). 
Yozadi. 
229 
 
sining  g’alayonlari  faollashib  bormoqda  edi.  1206-1207  yillarda  Buxoroda  yuz  bergan  Malik 
Sanjar  boshchiligidagi,  1212  yilda  Samarqandda  ko’tarilgan  kuchli  xalq  qo’zg’olonlari  xo-
razmshohlar davlatining halokatga borayotganligidan dalolat berdi. 
Muhammad  Xorazmshohning  kaltabin  siyosati  bosqinchilik  yurishlari  xalqaro  maydonda 
ham  katta  norozilikka  sabab  bo’ldi,  tobora  yakkalanib  bordi.  hatto  butun  musulmon  olamida 
ham bu mamlakatga nisbatan nafrat kuchaydi. Xalifalik davlati Sharqdagi qudratli mo’g’ul dav-
lati Chingizxon bilan birlashib, Xoramshohga zarba berish to’g’risida diplomatik yo’l bilan mu-
zokaralar  olib  bordi.  Bularning  hammasi  oxir–qibatda  xorazmshohlar  davlatining  chuqur  ijti-
moiy–siyosiy  va  iqtisodiy  inqirozga  uchrashiga  olib  keldi.  Bu  esa  Chingizxon  boshchiligida 
mo’g’ul  bosqinchilarining  Movarounnahr  sarhadlariga  bostirib  kirishi  va  uni  ishg’ol  etishi 
uchun qulay shart–sharoitlar yaratib berdi. 
Xorazmshohlar davlatining siyosiy tuzumi va boshqaruvi ham o’rta asr davriga mos bo’lgan. 
Xorazmshohlar markaziy davlat boshqaruvi «al–majlis ul oliy al faxri at-toji» deb nomlangan 
bo’lib, unga vazir raislik qilgan. Vazir bevosita Xorazmshohga bo’ysunar va hukmdorning bosh 
maslahatchisi edi. Vazirning vazifalari quyidagilar iborat iborat bo’lgan: 
-ashab ad-davonin,  ya’ni,  devon  amaldorlarining  boshlig’i. U  kishilarni  yuqori  mansab  so-
hiblarini ishga ta’minlash va bo’shatish bilan shug’ullangan; 
-davlat amaldorlariga nafaqa belgilash; 
-soliq va xazinani nazorat qilish; 
-hukmdorni xalqaro aloqalar, marosimlarda rasmiy ravishda tanishtirish hamda raiyat bilan 
munosabatlarda vositachilik qilish; 
-hukmdorga muntazam hamrohlik, ba’zi paytlarda qo’shin yuborish va ularga boshchilik qil-
ish. 
Vazirlarda sadr, dastur, xojayi buzurg singari unvonlar bo’lgan. Ular asosan arab–fors amal-
dorlari muhitidan tanlangan va arab hamda fors tili, ma’muriy ishdagi qobiliyatlar, saroy odobi 
singari bilimlarga ega bo’lishligi hal qiluvchi rol o’ynagan. Xorazmshohlar davlatining vazir-
lari, asosan, Xorazm, Buxoro, Nishopur, Isfaxon, Balx, Hirotdan chiqqan shaxslar bo’lgan. 
Xorazmshohlar davlatida, uning boshqaruvi quyidagi mansab va lavozimlar bo’lgan: 
-Hojib ul-kabir-hukmdor shaxsi bilan bog’liq masalalar, marosimlarning nazorati bilan alo-
qador ishlarga javobgar bo’lgan. Ular eng zarur topshiriqlarini bajarganlar hamda hukmdorga 
doimiy ravishda hamrohlik qilganlar. Ular vazirlik devonining daftarlari, undagi yozuvlar, arx-
ivlar, moliya sohasidagi kotiblar va amaldorlarning harakatlarini nazorat qilgan. Hojib ul-kabir 
bilan bir qatorda Hojib ul-xos ham bo’lgan; 
-ustozdor-barcha xo’jalik ishlar: otxona, oshxona, novvoy, saroy xizmatkorlari ustidan idora 
ishlarini  amalga  oshirgan  saroy  a’yoni.  U  bundan  tashqari  saroyning  barcha  chiqimlarini 
amalga oshirgan. Mamlakat xazinasi va boyliklarining ma’lum qismiga egalik qilar edi. Shu pul 
hisobidan novvoy, oshpaz, otboqar va boshqa saroy ishlari hamda yumishlariga sarflanar edi. 
Xazinadan chiqadigan sarf–xarajatlar uchun shohga hisob berilgan;  
-amir–oxur-otxona boshlig’i lavozimi sultonga qarashli minib yuriladigan otlarga egalik qil-
gan. Miroxo’rlar harbiy yurishlarda faol ishtirok etganlar; 
-amir–shikor-sultonning  ov  ishlari  boshlig’i;-tashtdor-sultonning  yuvinish  ishlarida  zarur 
bo’lgan ashyo va narsalarni saqlovchi shaxs. Uning qo’l ostida g’ulomlar bo’lgan. Sultonning 
ayrim  yashirin  amallari  borligi  uchun  ham  tashtdor  hukmdorga  eng  yaqin  kishi  hisoblangan. 

---

228 
 
Xorazmda  anushteginlar  sulolasining  mustahkamlanishi,  o’lkaning  ijtimoiy–iqtisodiy  rivo-
jlanishida  Qutbiddin  Muhammad  garchi  muhim  rol  o’ynagan  bo’lsa-da,  biroq  uning  butun 
hukmronlik davri saljuqiylar ta’siri doirasida o’tdi. Shuning uchun ham Xorazmning mustaqil 
davlat sifatidagi o’rni va mavqyei ko’proq uning o’g’li Otsiz (1127-1156) hamda anushteginiy-
larning keyingi avlodlari: El Arslon (1156-1172), Takash (1172-1200) va Alavuddin Muham-
mad (1200-1220) davrlarida har jihatdan ko’zga tashlandi. So’nggi hukmdorlar Takash va Mu-
hammad Xorazmshohlar davriga kelib, Xorazm davlati o’rta asrlar davridagi eng qudratli sal-
tanatga aylanadi. Ayniqsa, Otsiz hukmronligi davrida Xorazm saljuqiylarga bo’lgan tobelikdan, 
Qoraxitoylarga  30  ming  dinar  to’lash  majburiyatidan  ozod  bo’ldi.  Bu  Xorazm  mustaqilligini 
ta’minlashda  juda  katta  qadam  edi.  Hattoki,  Otsiz  o’z  hududini  kengaytirishga  ham  harakat 
qildi. 1141 yilda Qoraxitoylar bilan Sulton Sanjar o’rtasidagi qonli to’qnashuv va unda saljuqi-
ylar mag’lubiyatidan foydalangan Otsiz Xuroson yerlarini, Marv va Nishopur shaharlarini egal-
ladi. 
Otsizning vorisi El Arslon ham mamlakat mustaqilligini ta’minlash yo’lida Qoraxitoylar bi-
lan  jang  olib  bordi.  El  Arslon  vafotidan  foydalangan  Qoraxitoylar  Xorazm  hududiga  bostirib 
kirdilar va uni o’lpon to’lashga majbur qildilar. Ammo Xorazm taxtini egallagan Takash (1172-
1200) o’z davlati qudratini yuksaltirishga muvaffaq bo’ldi 1187-1193 yillarda u Nishopur, Ray 
va Marv shaharlarini bosib oldi. 1194 yilda saljuqiylar sultoni To’g’rul II ta zarba berib, Eronni 
egalladi. Uning yirik va katta markazlashgan hokimiyat boshqaruviga ega bo’lgan. Unda oliy 
idora-devon mavjud bo’lib, davlatning ichki va tashqi siyosati vazir tomonidan amalga oshiril-
gan.  Hokimiyatning  muhim  bo’g’inlarida  Takashning  xotini-Turkon  xotinga  qarashli  qipchoq 
qavmlarining ta’siri kuchli bo’lgan. 
Xorazm  davlatining  eng  yuksalgan  cho’qqisi  ham,  uning  inqirozi  ham  shu  so’nggi  Xo-
razmshoq  nomi  bilan  bog’liq.  Binobarin,  Muhammad  Xorazmshohning  hukmdorlik  davrining 
murakkabligi  va  ziddiyatliligi  hamda  fojealiligining  boisi  ham  shundadir.  Negaki,  shuhrat-
parastlik  va  jahongirlikka  nihoyatda  o’ch  bo’lgan  Sulton  Muhammad  o’zining  20  yillik 
hukmronlik  davrida,  bir  tomondan  to’xtovsiz  jangu  jadallarda  bo’lib,  qanchadan–qancha 
hududlarni bosib olishga erishgan bo’lsa, ikkinchi tomondan, uning davrida katta saltanat turli 
ichki va tashqi sabablarga ko’ra yemirilish va chuqur tushkinlik holatini boshidan kechirdi. Bu 
esa  oqibatda  xorazmshohlar  davlatining  qulashi  va  mo’g’ul  istilosiga  duchor  bo’lishiga  olib 
keldi.  Dastlab  Muhammad  Xorazmshoh  katta  qo’shin  tuzib,  zafarli  harbiy  yurishlar  qildi,  o’z 
davlatining  hududlarini  kengaytirdi.  Janubda  Hindiqush  tog’larigacha,  janubi-g’arbda  Fors 
qo’ltig’i, xalifalik davlati chegaralarigacha, Sharqda Yettisuvga qadar bo’lgan hududlarni egal-
lashga  muvaffaq  bo’ldi.  1210  yilda  Talos  vodiysida  Qoraxitoylar  bo’lgan  hal  qiluvchi  jangda 
ularni ham yengib, o’z qudratini namoyon etdi. Ushbu g’alabalardan so’ng Xorazmshoh o’ziga 
ortiqcha  bino  qo’ydi,  o’zini  «Iskandari  soniy»  («ikkinchi  Iskandar»),  «Xudoning  yerdagi 
soyasi» deb atashgacha borib yetdi. Biroq aslida esa uning saltanati «usti yaltirog’, ichi qalti-
roq» edi. Buning sababi birinchidan, oliy hokimiyat chuqur ziddiyatga botgan edi. Hukmdorlar 
bilan uning hokimiyatparast, katta siyosat mavqyeiga ega bo’lgan uning onasi Turkon xotin va 
uning  turkiy  zodagonlaridan  iborat  muxolifotchi  kuchlari  o’rtasidagi  ittiloflar  kuchayadi.  Ik-
kinchidan,  markaziy  hokimiyat  tizimi  bilan  mahalliy  hokimlar,  beklar  o’rtasidagi  qarama–
qarshiliklar,  ularning  o’zboshimcha  hatti–harakatlarining  kuchayib  borayotganligi  saltanatni 
inqirozga  tortmoqda  edi.  Buning  ustiga  hukmron  tizimdan  norozi  bo’lgan  keng  xalq  omma-
111