Ijtimoiiy fanlar

2-sonli  slayd  mazmuni 
bilan tanishadi 
 
2.4.  Blits-so’rov  orqali  “Zardo’shtiylik”ning  dinlar  tarixida 
tutgan o’rni haqida bir necha talabalardan so’raladi (3-ilova), 
olingan javoblar tahlil etilib, xulosa qilinadi. 
Bir  necha  talaba  javob 
beradi. 
III-bosqich. 
Y a k u n i y 
bosqich. 
(10 minut) 
3.1.  Mavzu  bo’yicha  yakunlovchi  xulosalar  qiladi.  Mavzu 
bo’yicha  olingan  bilimlarni  qayerda  ishlatish  mumkinligini 
ma’lum qiladi. 
Savollarga javob beradi. 
259 
 
qo’zg’oloni bo’ldi. Jizzaxdagi qo’zg’olonga Nazirxo’ja Abdusalom o’g’li, Abdurahmon Jevachi 
kabi  xalq  yo’lboshchilari  boshchilik  qilib,  aholini  mustaqil  beklik  tuzishga  chaqirdilar. 
Qo’zg’olon davomida temir yo’l bekatlari, ko’priklar vayron qilingan. 
Jizzaxning  yangi  shahariga  yetib  kelgan  polkovnik Afanasevning  jazo  otryadi  qo’zg’olon-
chilardan  yengildi.  SHundan  keyin Turkiston  general-gubernatori  yuborgan  polkovnik  Ivanov 
boshchiligidagi katta harbiy kuchlarga ega bo’lgan jazo otryadi qo’zg’olonni shafqatsizlik bilan 
bostiradi.  CHor  qo’shinlari  bilan  so’nggi  to’qnashuv  1916  yil  21  iyulda  Qilich  qishlog’ida 
bo’lib o’tdi. Mingga yaqin kishi hibsga olinib, jazolandi. 1916 yilgi qo’zg’olon hukmron sin-
flarning  zulmiga  qarshi  qaratilgan  xalq  qo’zg’oloni  edi.  Qo’zg’olonni  harakatga  keltirgan 
asosiy kuch dehqonlar va hunarmand kambag’allar bo’ldi. 
Qo’zg’olonchilarni  mahalliy  ziyolilar,  ruhoniylarning  bir  qismi  qo’llab-quvvatladi. 
Qo’zg’olon bostirilgach, uning yo’lboshchilari jazoga tortilib, o’limga mahkum etildi. Jami 51 
kishi qatl etildi, 168 kishi surgun qilindi, 128 kishi qamaldi, 228 kishi turli jazo xizmatlariga 
safarbar  etildi.  1916  yilgi  qo’zg’olon  butun  mustamlakachilik  davomida  Turkistondagi  eng 
qudratli va uyushgan qo’zg’olon bo’ldi. 
Jadidchilik harakati 
XIX  asr  oxiri-XX  asrning  boshlarida  siyosiy,  madaniy,  iqtisodiy  jihatdan  inqiroz  holatiga 
tushib qolgan mustamlaka tufayli rivojlanish past darajada bo’lgan o’lkada Turkiston ziyolilari 
chor Rossiyasining mustamlakachilik zulmidan qutulish, o’z milliy davlatchiligini tuzish, iqti-
sodiy va madaniy taraqqiyotga yo’l ochish, xalqqa ziyo tarqatish choralarini ko’rdi. Bu borada 
jadidchilik harakati katta rol o’ynadi. 
Jadidchilik  rus  mustamlakachiligiga  qarshi  milliy  demokratik  harakat  bo’lib,  u  o’sha  davr 
Turkistondagi  qoloq  iqtisodiy,  ijtimoiy  va  madaniy  sharoitda  yashayotgan  xalqlarni  ma’rifat-
lashtirish,  jamiyat  hayotida  ijtimoiy  va  madaniy  islohotlar  o’tkazish,  pirovardida  milliy 
mustaqillik g’oyalarini hayotga tadbiq etish maqsadini o’z oldiga qo’ygan edi. 
Turkistonda  jadidchilik  g’oyalari  XIX  asrning  90-yillaridan  yoyila  boshladi.  Bu  harakat  XX 
asrning  30-yillari  oxirlarigacha  o’lka  ijtimoiy-siyosiy  hayotida  muhim  rol  o’ynadi.  Bugungi 
kunda  respublikamiz  tarixchi  olimlari  jadidchilik  harakatida  quyidagi  uchta  bosqichni  farqlash-
moqda: 1) XIX asr oxirlaridan 1915 yilgacha-ma’rifatchilik; 2) 1915 yildan-1918 yil fevraligacha
-muxtoriyatchilik; 3) 1918 yil fevralidan-20-yillar oxirlarigacha mustabid sovetlar davridagi faoli-
yati. 
Jadidchilik  Rossiyaga  qaram  bo’lgan  musulmon  xalqlari  orasida  dastlab  Qrimda  XIX 
asrning  80-yillarida  paydo  bo’ldi.  Uning  asoschisi  diniy-dunyoviy  ilmlarni  chuqur  egallagan 
Ismoilbek  Gasprali  (1851-1914)  bo’ldi.  Ismoilbek  1884  yilda  jadid  maktabi  tashkil  etib,  40 
kunda 12 bolaning savodini chiqaradi. Uning o’qitish usuli «usuli savtiya», ya’ni «yangi usul» 
nomi bilan shuhrat qozondi. «Jadid» arabcha so’z bo’lib, «yangi» degan ma’noni bildiradi. Is-
moilbek  g’oyalarini  qabul  qilgan  yangilik  tarafdorlari  «jadidlar»,  uning  g’oyalari  esa 
«jadidchilik»  nomini  oldi.  Ismoilbek  Gasprali  darslik  yaratadi,  o’zining  «Tarjimon»  (1883-
1914) gazetasini tashkil etib, jadidchilikni turkiy xalqlar orasida keng targ’ib qiladi. Bu gazeta 
Toshkent va boshqa shaharlarga ham tez yoyiladi. 
I. Gasprali  1893  yilda  Toshkent,  Samarqand  va  Buxoroda  bo’ldi.  Buxoroda  amir  Abdula-
hadni  jadid  maktabi  ochishga  ko’ndiradi.  Bu  maktabga  «Muzaffariya»  nomi  beriladi.  1898 
yilda To’qmoqda (Qirg’iziston) ham shunday maktab ochildi. 1899 yilda Andijonda SHamsud-

---

258 
 
barcha qatlamlari ishtirok etdi. Mahalliy aholining milliy-madaniy an’analariga xos diniy bay-
ram «Qurbon hayit» kuni boshlangan bu qo’zg’olon, tezda chor askarlari tomonidan bostirilib, 
qo’zg’olonchilardan  8  kishi  dorga  osib  o’ldirilishga,  15  kishini  2  yil  muddat  bilan  mahbuslar 
rotasiga yuborilishiga, 2 kishini olti oydan qamoq jazosini o’tashga hukm qilishdi. Lekin chor 
Rossiyasi  dunyo  matbuotchilari  oldida  bu  jazolar  shov-shuvga  sabab  bo’lishidan  cho’chib, 
o’lim jazoni umrbod surgun bilan almashtirdi. Bu qo’zg’olon Toshkent shahrining o’zida yuz 
bergan bo’lsa-da, uning aks sadosi butun Turkiston o’lkasi bo’ylab tarqaldi. 
XIX asr oxirlarida Rossiyaning mustamlakachilik siyosatiga qarshi o’lka xalqlarining milliy 
ozodlik  harakatining  yana  bir  yorqin  namunasi  1898  yil  may  oyida Andijonda  bo’lib  o’tgan 
Dukchi Eshon qo’zg’oloni orqali namoyon bo’ldi. Bu qo’zg’olon rahbari Muhammadali Eshon 
o’z  davrining  obro’li,  diniy  va  dunyoviy  ilmlardan  boxabar,  davr  siyosatini  to’g’ri  tushungan 
shaxs edi. U o’z muridlari va hamfikrlari bilan bosqinchilarning xalqqa qarshi olib borayotgan 
zulmkor siyosatini qoralar va bunga qarshi har qanday harakatni ma’qullar edi. 
Dukchi  Eshon  Mingtepa  qishlog’idan  turib  Farg’ona  shaharlari  va  qirg’iz  yerlaridagi 
mustamlakachilardan norozi aholini birlashtirish va bu zulmni ag’darib tashlash uchun harakat 
boshladi.  Qo’zg’olon  olib  borish  usullaridan  bexabarlik,  birlikning  yo’g’ligi,  uyushmaganlik, 
qurol-aslaha va moddiy bazaning yetishmasligi qo’zg’olonning tezda mag’lubiyatga uchrashiga 
sabab bo’ldi, ayniqsa qo’zg’olonning kelishilgan muddatdan oldin boshlanishi, harakat mag’lu-
biyatining  asosiy  sabablaridan  biri  bo’ldi.  Qo’zg’olon  bostirilib,  uning  rahbarlari  qattiq  ja-
zolandi. Qo’zg’olon natijasida Farg’ona viloyatida va butun Turkiston general-gubernatorligida 
harbiy politsiya rejimi kuchaytirildi. 
XX asr boshlariga kelib Rossiyadagi ijtimoiy, siyosiy vaziyat Turkistonga ham o’z ta’sirini 
ko’rsatdi. O’lka hududida demokratik-inqilobiy harakatlar avj ola boshladi. Bu harakatlarni biz 
nafaqat rus aholisi orasida, balki mahalliy mehnatkashlar orasida ham kuzatamiz. 
Turkiston o’lkasi hududida temir yo’llarning qurilishi, zavod va fabrikalarning ishga tushiril-
ishi Rossiya markaziga ko’plab o’lka boyliklarini chiqib ketishini osonlashtirdi. Bu jarayon ma-
halliy aholi ahvolini yanada og’irlashuviga sabab bo’ldi. Turkiston o’lkasi hududida dehqonlar 
g’alayonlari, norozilik chiqishlari ortib bordi. 
Rossiyaning  1914  yilda  boshlagan  birinchi  jahon  urushiga  tortilishi  natijasida  mahalliy 
xalqdan olinadigan soliqlar miqdori oshib bordi. Turkiston o’lkasi hududida yersiz dehqonlarning 
soni ko’paydi. CHor hukumatining 1916 yil 25 iyunda «Urush borayotgan joylarda mudofaa va 
harbiy inshootlarni qurish, shuningdek, davlat mudofaasi uchun zarur bo’lgan jamiki boshqa ish-
larni bajarish uchun rus bo’lmagan aholining erkak qismini jalb etish to’g’risidagi» farmoni e’lon 
qilindi.  Ushbu  farmonga  muvofiq  hozirgi  O’zbekiston  hududlaridan  19-43  yoshgacha  bo’lgan 
250 mingdan ziyod erkak aholi front ortidagi ishlarga (mardikorlikka) chaqiriladigan bo’ldi. 
Mardikorlikka ketadiganlar uch oyda qaytib kelishlari va bungacha ularning oilalari hukumat 
tomonidan  ta’minlanishi  va’da  qilindi.  Ro’yxatga  olish  davomida  amaldorlar  boylik  orttirish 
payida bo’lishib, boylarning bolalarini pul evaziga ro’yxatga kiritishmadi. Bu xalq noroziligin-
ing ortib borishiga sabab bo’ldi. 1916 yil iyul oyidan mahalliy aholining qo’zg’oloni boshlandi. 
4 iyul kuni Xo’jandda, 5 iyul Samarqand viloyatida, 9 iyul kuni Qo’qon uyezdida, 10 iyul kuni 
Marg’ilonda,  11  iyulda  Samarqand  va Toshkentda  mardikorlikka  olishga  qarshi  qo’zg’olonlar 
boshlandi. 1916 yil 18 iyulda butun Turkiston harbiy holatda deb e’lon qilindi. 
1916  yildagi  harakatlarning  eng  kuchaygan  nuqtasi  13  iyul  kuni  boshlangan  Jizzax 
81