Ииршишнивп ■l/fl w eb-dizflyn ■

1.2. Axborot va uni taqdim etishning turli
ko‘rinishlari
Hozirgi kunda inson faoliyatining turli sohalari ichida o ‘zining 
muhimligi bilan ajraiib turuvchi soha — bu tashkiliy, ya’ni ishlab 
ch iq arish va xo'jalik ham da ijtimoiy jara y o n la rn in g boshqaruv 
so h asid ir. Busiz b a rc h a so h a la rd a faoliyat yuritib b o 'lm a y d i. 
Boshqaruv axboroti jarayon hisoblanib, tizim lar holatining qanday 
o'zgarishiga qarab q o ‘yilgan maqsadga erishish uchun yetakchi 
yo'nalishdir. Har qanday tizim to'g'ri va teskari aloqa tamoyilidan 
iborat.
M a ’lumki, axborotlarni insonlar bir-biriga uzatish jarayonida 
m atn ko‘rinishdagi, jadval ko ‘rinishdagi, tovush ko ‘rinishdagi va 
tasvir ko'rinishdagi signallardan foydalanadi.
Axborotlarni uzatish turli xil usullarda, ya’ni xabarchi yorda­
m ida, pochta orqali, transport vositalari yordam ida, aloqa tarm og’i- 
dan uzoq masofaga uzatish yordamida amalga oshiriladi. Aloqa 
ta rm o g ‘i bo'yicha uzoq masofaga uzatish usulida m a ’lumotlarni 
uzatish vaqtini sezilarli darajada kamaytiradi. Buning uchun maxsus 
texnika vositalari mavjud. Axborotlarni yig'ish va hisobga olishning 
te x n ik vositalari ish jo y id a o ‘rn atilg an d a tc h ik la r y o rd am id a 
axborotlarni avtomatik ravishda yig'adi ham da kompyuterga uzatadi.
8

---

M atn ko'rinishda berilgan axborotlarni
qayta ishlash texnologiyalari
M a ’lu m k i, eng k o ‘p ta rq a lg a n k o m p y u te r te x n o lo g iy alari 
quyidagilardan iborat:
— m atnli m a ’lum otlarni ta h rir qilish;
— jadval va grafik ko'rinishdagi m a ’lumotlarga ishlov berish.
M a tn la r bilan ishlash u c h u n m atn m u h a rrirla rid a n foy d a­
laniladi. Hozirgi paytda ko ‘plab m atn m uharrirlari ishlab chiqilgan. 
U m u m an, ularning vazifasi bitta, am m o beradigan imkoniyatlari 
va ularni amalga oshirish vositalari turlicha. Bu grafik muharrirlari 
va elektron jadvallarga ham taalluqlidir.
F o rm a tla s h vositasining y o rd a m id a n foydalanib, hujjatn in g
tashqi ko'rinishini yaratish, stilini o'zgartirish, tagiga chizish, kursiv 
harflarini ajratish, simvollar o ‘lcham larini o ‘zgartirish, satr boshini 
ajratishi ularni o ‘ng, chap tom onlari va markazga nisbatan tekislash 
va ramka (hoshiya) ichiga olish m um kin.
Jadval k o lrinishda berilgan axborotlarni
qayta ishlash texnologiyalari
Jadval ko ‘rinishidagi hujjatlar h ar qanday korxonada hujjat 
aylanishining katta qismini tashkil qiladi. Elektron jadval kom pyuter 
xotirasida joylashgan ikki o'lcham li massivning satrlari va ustunlarini 
o ‘zida ifodalaydi.
Jadval muharrirlari ko‘plab moliyaviy va m a ’muriy masalalarni 
yechish iinkonini beradi. M asalan, oylik m aoshni hisoblash va 
boshqa hisobga olish masalalari: sotuv hajmini, bozor o ksishini, 
darom adlarni tahlil qilish; foiz stavkalari va soliqlarini tahlil qilish; 
moliyaviy deklaratsiyalar va balans jadvallarini tayyorlash; sotish 
hajmini va strukturasini hisobga olish uchun hisobchi daftarini 
yuritish; sm eta kalkulatsiyasi; pul cheklarini hisobga olish; budjetga 
va statistikaga oid hisoblashlar.
Tasvir k o (rinishda berilgan axborotlarni
qayta ishlash texnologiyalari
Ixtiyoriy m atn yoki hujjatda grafiklar, diagram m alar, chizm alar, 
rasmlar, yorliqlarini kiritish ehtiyoji grafik m uharrirlarini yaratish
9

---

zaruriyatini hosil qiladi. G rafik m u h a rrirla r uskuna v ositalardan 
i b o r a t b o ‘lib , u l a r o ‘ziga m o s a x b o r o t t e x n o l o g i y a l a r d a n
fo y d a la n ib , grafik o b ra z la rin i y a ra tish va o ‘zg artirish im k o - 
niyatlarini beradi.
G rafik m u h a rrirla r quyidagi tu rd a g i g rafik aiarn i qayta ish- 
laydi (44J:
— tijorat grafikasi;
— tasviriy grafika;
— ilmiy grafika.
Tijorat grafikasining
axborot texnologiyasi aylanm a diagram ­
m alar, ustunli gistogram m alar, chiziqli grafiklar ham da boshqa 
tipdagi ikki va uch oMchamli grafik ko ‘rinishda elektron jadvalli 
muharrirlarida, m a ’lum otlar bazalarida va alohida lokal fayllarda 
saqlanavotgan axborotlarni ekranga akslantiradi.
Tasviriy grafikaning texnologiyasi turli xil m atnli hujjatlar uchun 
regular va noregular struktura k o ‘rinishdagi foydalanuvchining 
rasmlari tasvirini yaratish imkoniyatlarini beradi. Tasviriy grafika 
texnologiyasini am alga oshiruvchi m u h a rrirla r foydalanuvchiga 
chiziq qalinligi va rangi, palitra quymasi, m atn n i yozish uchun 
shrift, oldin yaratilgan grafik obrazlarini tanlash uchun vosita beradi.
B undan tashqari, foydalanuvchi rasm ni o'chirish, qirqish va 
uning qism ini bir jo y d an boshqasiga surishi m um kin. A m m o , 
tasvirlarni slaydda, maxsus effektlar va ularni jonlantirish rejimida 
k o 'r i s h im k o n iy a tla r in i b e ru v c h i ( C o r e l D r a w , S to n y b o a r d , 
BDStudioM AX va boshqaiar) inform atsion grafik texnologiyalar 
ham bor.
Ilm iy g r a f ik a n in g te x n o lo g iy a si k a rto g ra fiy a m ^ s a la la ri, 
kimyoviy, m atem atik va boshqa formulalarni o ‘z ichiga oluvchi 
ilmiy hisoblashlarni bezab joylashtirish u ch u n xizmat qiladi.
Kom pyuter grafikasi qollaniladigan asosiy sohalarni ko‘rsatib 
o'tam iz:
1) grafiklarni chizish;
2) kartografik-geografik, tabiiy yoki iqtisodiy hodisalarni o ‘zaro 
chegaradosh m amlakatlar, viloyatlar, о lkalar va shu kabilarning 
aniq tasviri;
3) chizm a va konstruktorlik ishlarini avtomatlashtirish;
4) modellashtirish va multiplikatsiya;
10

---

5) tu rli te x n o lo g ik ja r a y o n la r n i b o sh q a rish — real d u n y o
m a ss h ta b id a in te rfa o l rejim d a ishlash. T e x n o lo g ik ja r a y o n n i 
eng kerakli n u q ta la rig a o ‘rn a tilg a n dastlabki a x b o ro t m a n b a y i 
b o ‘lgan d a tc h ik la rd a n kelayotgan a x b o ro tla r q iy m a tin i vizual 
id ro k qilish;
6) nashr ishiarini avtomatlashtirish va chop etishning elektron 
usuli. Reklama va san ’at - qandaydir fikrni ifodalash va estetik 
yoqimli tasvirlar orqali jam oaning diqqatini tortish.
Tasvir k o (rinishda berilgan axborotlarni
qayta ishlashning umumiy masalalari
Tasvir k o ‘rinishida berilgan axborotlarni kom pyuterda qayta 
ishlash texnologiyasi xilma-xil bo ‘lib, ju d a ko ‘p amaliy masalalarni 
hal qilishga tatbiq etiladi. Axborotlarni qayta ishlashning bu sohasi 
quyidagi uch vo‘nalishga ajratiladi:
1. K om pyuter grafikasi (C O M P U T E R G R A P H IC S ).
2. Tasvirlarni qayta ishlash (IM A G E P R O C E S S IN G ).
3. Tasvirlarni tanib olish ( C O M P U T E R V IS IO N ).
Tasvir ko ‘rinishga ega bo'lm agan axborotlarni vizuallashtirish 
(y a ’ni tasvirni yaratish) m asalalari bilan 
kom pyuter g ra fika si
(COMPUTER GRAPHICS)
shug ullanadi.
Vizuallashtirish tasvirlanishi zaru r b o i g a n obyektning tasnifi 
(modeli) asosida bajariladi. Hozirgi paytda vizuallashtirish usullari 
va algoritmlari ju d a ko ‘p bo‘lib, ular nim ani va qanday qilib aks 
ettirish bilan bir-biridan farq qiladi.
Vizuallashtirishga m isollar (m urakkablashib borish tartibida) 
sifatida quyidagilarni ko ‘rsatish mumkin:
— funksiyalar grafigi;
— diagrammalari;
— geografik xaritalar;
— animatsiyalar.
Shuni takidlab o ‘tish kerakki, grafiklar vaqtga nisbatan o ‘zgarmas 
(statik) b o ‘ladi.
Tasvirlarni qayta ishlash (IM A G E P RO C ESSIN G ) — bu
tasvirlarni almashtirish bilan bog‘liq masalalar

---

1 . 3 . G r a f i k m a ’l u m o t l a r n i t a s v i r l a s h
Kompyuter grafikasi turlari
K om pyuter grafikasi tasvirlarni shakllantirish usullariga bog'liq 
holda 3 turga b o ‘linadi 129, 34, 36, 37 1.
1. Rastrli grafika.
2. Vektorli grafika.
3. Fraktal grafika.
Ular bir-birlaridan tasvir ko‘rinishdagi axborotlarni hosil qilish 
va qayta ishlash texnologiyalari bilan farq qiladi.