Ииршишнивп ■l/fl w eb-dizflyn ■

Savol va topshiriqlar
1. Sahifani brauzer dasturida ko'rish uchun qanday buyruq beriladi?
2. Asosiy va yordamchi brauzerlarni tanlash ketma-ketligini aytib bering.
3. Preferences (Настройки) muloqot oynasining tuzjlisliini tushuntirib bering.

---

IX BOB 
P H P ASOSLARI
9.1. P H P nima?
P H P — bu serverda qayta ishlanuvchi ssenariylar tilidir. ASP 
kabi P H P kodlar ham bevosita H T M L -h u jjatn in g tarkibiga 
q o ‘shiladi. U shbu tilning nom i Personal H om e Page Tools 
so‘zlarining qisqartmasidan olingan. PH Pda С va Perl tillarida 
uchragan bir qator muammolar hal etilgan. Bundan tashqari, PH P 
m a iu m o tla r bazasi bilan ishlash uchun ju d a qulay vositadir. 
U m um an olganda Perl, PHP ochiq tizimli tillar hisoblanadi va 
ularni dasturchilar modernizatsiyalashtira oladi [11, 19].
Ko'pgina boshqa dasturlash tillaridan farqli ravishda, PHP 
qandaydir tashkilot yoki kuchli dasturchi tomonidan yaratilgan 
emas. Uni oddiy foydalanuvchi Rasmus Lerdorf 1994-yili o'zining 
bosh sahifasini interfaol uslubda kokrsatish uchun yaratgan. Unga 
Personal Home Page (P H P — shaxsiy bosh sahifa) deb nom 
bergan [46, 47, 51].
1995-yili Rasmus PH Pni o'zining H T M L form alari bilan 
is h la y d ig a n b o s h q a d a s tu r b ila n u m u m la s h tir ib P H P / F I
Version-2 2 ni («Form Interpretatoi») hosil qildi. 1997-yilga borib 
PH Pdan foydalanuvchi saytlar 50 mingdan oshdi. Shundan so‘ng 
webtexnologiya ustalari P H P g'oyasi asosida m ukam m al til 
yaratishga Ziva Suraski va Endi Gutmans asoschiligida kirishildi. 
PH Pning samarali deb hisoblanmagani uchun deyarli noldan 
boshlab, mavjud С va Perl tillaridan ibrat olib PHP3 talqinini 
yaratildi. 1999-yilga kelib PHP asosida qurilgan saytlar milliondan 
oshib ketdi. 2000-yilda esa Zend Technologies firmasi yangi 
ko'pgina funksiyalarni qo‘shgan holda PHP4 sharhlovchisini yaratdi.
P H P — web-texnologiya tili. PH Pni o ‘rganish uchun avval 
H T M L va dasturlash tilidan xabardor b o lish talab qilinadi. H T M L / 
CSS va JavaScriptlarni mukammal biladiganlar uchun PH Pni 
o'rganish murakkablik tug'dirmaydi. P H P ning vazifasi H TM L
228

---

faylini yaratib berish. JavaScript yordamida bajariladigan ko'pgina 
operatsiyalarni P H P orqali ham amalga oshirish mumkin.
JavaScript — mijoz tomorida PH P esa serverda bajariladi. PH Pda 
yozilgan kod serverning o ‘zida bajarilib, mijozga H TM L shaklida 
yetib bo rad i. Bu havfsizlik 
Jh atd an
ancha maqsadga muvofiq.
JavaScript kod yozish, ma'lum ot uzatish va qabul qilishni biroz 
tezlashtirsa-da, kodni mijoz ko‘rish imkoniyatiga ega bo'Iadi.
«PH Pda har qanday dasturni bajarsa bo‘ladi», degan edi uning 
yaratuvchisi. B irinchi nav b atd a P H P tili server to m o n id a n
bajariladigan skriptlar yaratish uchun foydalaniladi va aynan 
shuning uchun u yaratilgan. P H P tili ixtiyoriy C G I-skriptlari 
masalalarini yechishga va b u n d a n tashqari, H T M L form ali 
m a'lum otlarni qayta ishlashga ham da dinamik ravishda H T M L
sahifalarni ishlab chiqishga qodir. Biroq P H P tili fovdalaniladigan 
boshqa sohalar ham mavjud. Bu sohalarni biz uchta asosiy qismga 
bo'lamiz:
- birinchi soha — yuqorida aytib o ‘tganimizdek, server tom o­
nidan bajariladigan ilovalar (skriptlar) yaratish. PH P tili bunday 
turdagi skriptlarni yaratish uchun juda keng qo41aniladi. Bunday 
ish ko'rsatish uchun PHP-skriptlarni qayta ishlovchi va skriptlarni 
qayta ishlovchi web-server, skriptlarning natijasini ko'rish uchun 
brauzer va albatta PHP-kodini yozish uchun qanday b o ‘lsa ham
m atn muharriri kerak b o ia d i. PH P-skriptlarni qayta ishlovchi 
C G l-d astu rlar ko‘rinishida yoki ,server modullari k o ‘rinishida 
tarqalgan.
— ikkinchi soha — buyruqlar satrida bajariladigan skriptlarni 
yaratish. Ya’ni, PH P tili yordamida biror-bir kompyuterda brauzer 
va web-scrverlardan mustaqil ravishda o ‘zi bajariladigan skriptlarni 
ham yaratish mumkin. Bu ishlarni bajarish uchun hech bo‘lma- 
ganda PHP-skriptlarni qayta ishlovchi (bu holatda biz uni buyruq­
lar satri interpretatori (CL1 — com m and line interpreter) deb atay- 
miz) talab etiladi. Bunday ishlash uslubi turli masalalarni rejalash- 
tirish yordamida bajarilishi uchun kerak bo'lgan skriptlar yoki oddiy 
m atnni qayta ishlash uchun kerak b o ‘lgan masalaga o kxshash 
ishlaydi.
Va nihoyat, oxirgi uchinchi soha — bu mijoz to m o n id a n
bajariladigan GUI-ilovalarni (grafik interfeys) yaratish. Bu soha
229

---

P H P tilini endigina o'rganayotgan foydalanuvchilar uchun uncha 
muhim bo-lmagan sohadir.
PHP tilining qo'llanilish sohalari keng va turlichadir. Yuqoridagi 
masalalarni yecha oladigan boshqa turlicha dasturlash tillari ham 
mavjud. Unda nima uchun PH P tilini o ‘rganishimiz kerak? U til 
bizga nima beradi? Birinchidan, PH P tili o krganish uchun juda 
qulay. PHP tilining sintaksisi asosiy qoidalari va ishlash prinsipi 
bilan yetarlicha tanishib chiqib, o-zingizning shaxsiy dasturingizni 
tuzib ko'rib, so ‘ngra uni boshqa dasturlash tillarida tuzilgan 
variantlari bilan solishtirsangiz, bunga guvoh bo‘lasiz. lkkinchidan, 
P H P tili barcha bizga m a ’lum b o ig an platformalarda, barcha 
operatsion tizimlarda hamda turlicha serverlarda erkin ishlay oladi.
PHP dasturlash tilining turli dasturlash tillari o'rtasidagi o'zaro 
aloqasiga diqqatni qaratsak, bunga Java dasturlash tilini aytib o'tish 
kerakki, Java dasturlash tili obyektlarini PH P tili o'z obyektlari 
sifatida qaraydi. Obyektlarga murojaat sifatida CORBA kengayt- 
masidan foydalaniladi.
Savol va topshiriqlar
1. PHP nima?
2. PHP qayerda va kirn tomonidan ishlab chiqilgan?
9.2. 
PHPning asosiy tuzulishi 
Ko‘p hollarda P H P tilining interpretatori ishIavot
2
anli°ini
J
О 
&
tekshirib ko‘rish uchun tuziladigan dastur eng sodda dastur deb 
ataladi. Quyida P H P dasturlash tilining maxsus kodli teglari 
yordamida tuzilgan sodda HTML-fayliga misol keltirilgan:



< /head>

echo «
Salom, bu men — P H P skript!
»- 
?>
< /body>
< /h tm l>
230

---

Yuqorida aytib o ‘tganimizdek, P H P dasturlash tili С va Perl 
dasturlash tiliga o'xshash. Biroq keitirilgan dastur С va Perl 
dasturlash tilidagi dasturdan ancha katta farq qiladi. Bunda HTM L- 
sahifaga chiqarish uchun bir q ato r maxsus buyruqlarni yozish 
shart emas. Bevosita PH P-kod asosida qurilgan biror vazifani 
bajaradigan HTML-skript yoziladi. P H P dasturlash tilining С va 
Perl dasturlash tillaridan kamchiligi shuki, murakkab skriptlarni 
PHP dasturlash tili ancha sekin bajaradi.
PH P-skriptlar — bu serverda bajariladigan va qayta ishlanadigan 
dasturlardir. Bu skriptlarni JavaScript tipidagi skriptlar bilan 
taqqoslash mumkin emas, chunki JavaScript tilidagi skriptlarda 
yozilgan buyruqlar faqat mijoz kompyuteridagina bajariladi. Mijoz 
kompyuterida va server kompyuterida bajariladigan skriptlarning 
farqi nim ada? Agarda skript serverda qayta ishlansa, mijoz 
kompyuteriga faqatgina natija vuboriladi. Masalan, agarda serverda 
skript bajarilayotgan boMsa, yuqorida keltirilganga o ‘xshab mijoz 
HTML-sahifa ko'rinishdagi natijani oladi:



< /head>

Salom, bu men — P H P skript!
;