Iii. T. Otaeoeb, m y m m h o b


Организмни чиниктиришда куёш нурининг роли



Download 10,39 Mb.
Pdf ko'rish
bet93/219
Sana22.02.2022
Hajmi10,39 Mb.
#83899
1   ...   89   90   91   92   93   94   95   96   ...   219
Bog'liq
43valeologiyaasoslaripdf

7.4.4. Организмни чиниктиришда куёш нурининг роли
О л ам н и н г кам м а бурчакл ар и д а, б и о сф ер ан и н г \а м м а
ж ойида кетаётган каётий ж ар аён , ти р и к л и к , ти р и к ж о н - 
л а р н и н г я ш а ш и , кам м аси к у ёш н и н г нурлари билан бог- 
ланган. П ланетам издаги \а м м а жараён: ривож ланиш , усиш , 
яратилиш , купайиш , д унёвий модда алм аш иниш ж араён - 
лари, ф и зи к, биологик, ким ёвий ва бош ка ж араёнларнинг 
\ам м аси куёш эн ер ги яси н и н г кисобига булади.
И нсонлар кадим замонлардан бери куёш нури ин сон - 
л а р н и н г с о гл и ги н и сак д аш д а ш и ф обах ш ом ил э к а н и н и
\ам д а касалликларга карш и кураш да эн г асосий и тти ф ок 
булган ом иллардан экан и н и билганлар. Кддимий Элладада 
куёш нурининг организм ни м уста\кам ловчи восита си ф а- 
тида кенг куламда ф ойдаланганлар.
Рим им п ери яси даври да махсус и кдим ий стан ц и ялар 
таш кил килиниб, уларни куёш ёрдамида даволаш м аксади- 
да иш латганлар. Ж уда куп беморлар бу станцияга куплаб 
келиб даволанганлар, ам м о унинг сирларини билиш кийин 
булган. Х озирда м аълумки, куёш нурларинг кузга курин- 
мас ва куринарли нурлардан иборат булиб, нурларнинг кузга 
куринган кисм и кар хил булиб, к и зи л , сари к, к у к -\а в о - 
ранг, ута кум -кук, бинаф ш а рангли нурлардан иборат экан.
171


Улар м омокдпдирок ва чакдюк, чакканда осм онда кам алак 
колида турли ранглар намоён булади. Кузга куринм ас куч- 
л ар куёш с п е к т р и н и н г и кки то м о н и д а ж о й л а ш и б , би ри
сп ектрн и н г кизил кисм ига ёндаш ади ва и н ф раки зи л нур- 
лар деб ном ланади. И к ки н чи си эса, б и н а ф ш а р ан ги н и н г 
охирига ж ойлаш иб, ультрабинафш а деб ном ланади.
Куёш радиацияси нур энергияси оки м и булиб, кар хил 
узунликка эга булган электром агнит тулкинларидир. Улар- 
ни улчаш б и р л и ги н о н о м етр (Н М ) б у л и б , м и к р о н н и н г
мингдан бирини таш кил килади,. Э н г узун тулкинли нур, бу 
— инф ракизил нур булиб, узунлиги 760—2300 нм. Ультра­
б инаф ш а нурларнинг тулкин узунлиги 295—400 нм га тенг. 
Куёш спектрининг ультрабинафш а нурлари, ер юзасига етиб 
келадиган улуши 5% ташкил килади. Ш унга карамай, ульт­
рабинаф ш а нурларнинг биологик фаоллиги анча юкори.
У л ь тр а б и н аф ш а н у р л а р н и н г сек р л и т а ъ с и р и , у н и н г 
тулкинлари узунлигига б о т и к . У ларнинг баъзи узунликда- 
ги таъсири организмда витам инларни си н тез килиш , яъни 
теридаги провитамин О дан витамин О ни пайдо ки ли ш и - 
д ир. Бу витам ин орган и зм да ети ш м ай колса, организм да 
ф о сф о р -кал ц и й л и к модда ал м аш и н и ш и н и н г бузилиш и ёш 
болаларни рукий касалликка дучор килади. Бош ка тулкин 
узунлигидаги нурлар эса терини ки зарти ради ва пигм ент 
пайдо килади, тери офтобда кораяди. Э н г киска узунликда- 
ги ту л ^ р н л а р м и кр о о р ган и зм л ар н и улд и ри б, б актери ц и д
таъсир и га эгадир. У льтрабинафш а нурлари тусикдарга жуда 
сезгирдир, м асалан, у нурлар йуналиш и ю пка дока билан 
тусилса 50% ультрабинафш а нурлари уш ланиб колади, улар 
йуналиш ига 2 мм калинликдаги ой н ам и ёки матоми ульт­
раб инаф ш а нурларининг утиш ини 100% й ук килади.
Х аводаги тутун, чанглар ва б о ш кал ар нурни 25—45% 
уш лаб колади. У нур билан тери нурланса, би р кисм и орка- 
га кай тса, ян а бир кисм и те р и н и н г ч у ку р р о к ж ой лари га 
етиб боради ва уни иситади.
И нф ракизил нурлар организм нинг 5—6 см чукурлигига 
кириш и мумкин, нурнинг кузга куринарли кисми 0,2—0,4 мм
172


га киради. Т абиий *олатда куёшдан таркдлаётган радиация, 
организм га т у ф и д а н -т у ф и таъсир к,илиши мумкин. К уёш - 
нинг осм он гумбазига таркалган нури ва ер н и н г турли пред- 
метларидан оркдга кдйтган нурлар \а м инсон сфганизмига 
уз таъ си ри н и курсатади. Дар\ак,икат куёш ёруглиги аж ойиб 
ш иф обахш кучга эга. Унинг нурлари айник,са ультрабинаф - 
ша нурлар тер и н и н г нерв ок,имлари ж ойлаш ган ж ойларига 
таъсир этиб, м ураккаб кимёвий реакцияларни келтириб чи- 
кдради ва узгариш лар пайдо ^илади. М арказий асаб ти зи - 
м и н и н г каётий ф аоллигин и ош иради, модда ал м аш и н и ш
ж араёни ф аоллаш ади, ички секреция безларининг ф ао л и я- 
ти яхш иланади. О рганизм нинг умумий \олати га ижобий таъ­
сир курсатади. М икробларга калокатли таъсир курсатади.
У мум ан о л ган д а, куёш нури таб и и й м укитнинг о р га­
низм га д о и м и й таъсир этувчи ом или ва орган и зм н и н г ф ун к- 
циялари б илан чукур богланган. Бирор сабабларга кура, и н ­
сон ор ган и зм и куёш нуридан ажралиб к,олса, инсон орга 
низм идаги орган ва тизим ларида жуда катта ф ун кц и он ал
узгариш лар юз беради. О рганизмда «ёрум ик» етиш м ас ка- 
саллиги пайдо булади, яъни м арказий нерв систем аси н и н г 
\аё т и й ф аоллиги пасаяди, орган и зм н и н г и н ф екц и я ва бош кд 
таъсирларга к,арши кучи пасаяди, модда алмаш иниш жараё­
ни бузилади, болаларда рахит, гипотрафия касалликлари ри - 
вож ланади, катталарнинг иш кобилияти пасаяди, ш ам ол- 
лаш касалликлари тез-тез кдйтарилади, умумий холат ём он - 
лаш ади, уйку бузилади, инсон ута касалманд булиб крлади.
И н с о н о р г а н и зм и учун куёш фак;ат д у с тги н а б ул и б
Кололмайди. 

Куёш нури радиациясидан хдддан ташцари куп м икдор- 
да (дозада) организм нин г нурланиш и тузатиб булмайдиган 
\олатларни келтириб чикдриши мумкин. Яъни марказий асаб 
тизим ида, ю рак-кон том ирларнинг ф ункциясида ва *аёт учун 
ута зарур системаларда чукур узгариш лар булиши мумкин. 
Чунки куёш радиацияси катга кучга эга. Хисоб шуни к ф с а -
тадИки, танани 30 дак,ик,апи нурлатиш ок,ибатида, организм 
26 м инг калория энергия олиш и мумкин. Бу микдор иссик,-
173


л и к энергия 3,3 литр сувни кай н ати ш и м умкин, яъни 16 
стакан сув кетадиган самоварни кдйнатиш и мумкин.
Ялта ^удудида \а р куни 2 соат давом ида куёш Еаннаси 
м уолажасини олиш (1 ой) оцибатида олинган энергия куч, 
бир йил давом ида 50 ёругликка эга булган электр лам поч- 
касининг йил давом ида \а р куни 5—6 соат ёниб туриш ига 
етар э к а н 1. (А. П. Л аптев — 1991 й.)
Ш ундан маълумки, куёш нинг нурли энергияси ута куч- 
ли таъсир курсатувчи булгани учун куёш ваннаси муолажа- 
си олинаётган вак^тда маълум дараж ада э \т и ё тл и к кридала- 
рига амал к,илиш зарур. Одатда орган и зм танасини нурла- 
тиш бош лангандан сунг бир неча дак,ик;а утгач, тери к,изара 
б о ш л ай д и , та н а с е к и н -а с т а к,изийди, и сси к д и к сезилади 
амм о нурлатиш тухтатилиш и б и л ан о к тери н и н г к,изариши 
тез йук,олади. Бир неча соат утгач, те р и н и н г к,изариши ян а 
пайдо булади ва бир сутка давом ида «.изариб туради. Бу \о л а т 
терига ультрабинаф ш а нурлари н и н г таъси ри , деб билиш ке- 
рак. Агар терини нурлатиш давом этса ёки кдйтарилса тери- 
да саргиш -ж игар ранг пигм ент \о с и л булади (загар). Куёш 
р а д и а ц и я с и г а т а н а н и н г куёш к у р м а ган ж о й л а р и , яъ н и
кукрак кисм и, буйин, оркд том он , к,орин ва бошкд кийим 
билан уралган к,исм ута сезгир*булади. Ш унинг учун \ам
тана тери си н и н г турли ж ойларида пи гм ен тац и ян и н г пайдо 
булиш и бир хил эм ас. Ш уни таъ ки д лаш керакки , турли 
ёшдаги одам ларнинг куёш ради ац и яси га сезгирлиги хдм хдр 
хил. Ж умладан кдриялар, болалар, усм ирлар ва юкрри ф ун к- 
цияга эга булган букрк, бездари ута сезгирдир. Б а\о р ойлари 
б ош ланиш и билан куёш нурига сезги рли к анча кучаяди.
Куёш радиацияси юк,ори булган ^удудларга, тоглар, жа- 
нубий ^удудларда ж ойлаш ган д ен ги з к,иргокдарига дам олиш
учун борган с а й ё\л ар н и н г орзулари — тезр о к териларини 
к,орайтириш, цорамтир пигм ентли териларга айлантириш - 
дир. Аммо бу борада шошкдлокдик, крнун-к,оидаларни бузиш, 
купинча организмнинг касалланишга одиб келади. Куёш нури
1 А. П. Лаптев — Закаливайтесь на здоровье. М. 1991. стр. 97—98.
174


ёрдамида организмни чкни^гириш даврида ута эхуиёткорлик 
керак булади. Акс \олда куёш радиацияси терини куйдириб 
куйиши мумкин, тери яллигланиб о ф и кд ар пайдо булади. Бу 
\о л ат куёш нурининг ультрабинафша нури таъсирида вужудга 
келади. Одатда тери нурлатилгандан сунг 4—8 соат орал и гида 
тери кизариши ва шишиши мумкин. К^зариш ва шиш жизил- 
лаб, каттик о ф и к билан давом этади, тери кужайраларининг 
парчаланиши окибатида пайдо булган закарли моддалар орга- 
низмга нохуш таъсир курсатади, бош о ф и ги , сирковланиш, 
иш кобилиятининг пасайиши каби аломатлар намоён булади.
Куёш нури таъсир курсатган ж ойларни одекалон билан 
артиб, 2 % м арганцовка эритм асида кулланган латта боси- 
лади, кейин вазелин суртилади.
О рганизм га куёш радиацияси ута кучли таъсир этса ёки 
таъсир этиш узок давом этган булса, и сси к уриш и (солнеч­
ны й удар) м ум кин. Куёш н у р и н и н г таъ си ри д а организм
исиб кетиш и натижасида касаллик келиб чикдди. Касаллик 
окибатида организм нинг камма орган ва тизим ларида узга- 
риш лар пайдо булади.
Куёш иссиклигининг организм га кучли таъсири нати­
ж аси д а, кувватси злик, ю р и ш -ту р и ш н и н г бузи л и ш и , д ар- 
м о н с и зл и к , куз унгида н ар сал ар \а р а к а т и , уйку \о л а т и - 
н и н г к у ч а й и ш и , бош а й л а н и ш и , б ош о гр и ги , ч а н к а ш , 
кунгнл айнаш , кусиш аломатлари руй беради. Ш улар билан 
б ирга, катти к терлаш , тана кар ор ати н и н г ош и ш и , пульс - 
нинг, нафас олиш нинг тезлаш иш и кузатилади. Бундай \о л ат- 
л ар д а те зк о р л и к билан касалга н и сб атан чора-тад б и рлар 
куриш зарур булади. Муолажа дарров тухтатилади ва касални 
салк,ин жойга олиб, тиббий ёрдам курсатиш зарур булади.
Ю корида кдйд этганимиздек, куёш ваннаси ёрдамида чи- 
никуириш чора-тадбирлари амалга оширилаётган вакуда, кар 
бир киш и коидага буйсуниб, амалда бажариши шарт. Бунинг 
учун, куёш радиацияси микдори (дозаси) коидада куфсатил- 
гандек олиб борилиши керак. Йил ф аслларининг кдйси дав­
рида куёш радиацияси шиддатли, тез булиш ини билиш зарур.
Ю корида айтганим издек, ер юзасига куёш радиацияси 
т у ф и д а н -т у ф и ва таркалган колатда етиб келади. И ккала-
175


си н и н г йигиндиси — умумлаш ган радиация ном ини олгаь. 
Т у ф и д а н - т у ф и келади ган куёш р ади ац и яси й ун ал ти ри л - 
ган нурлар оким и булиб, куёш нинг узидан келадиган нур- 
дир. Т у ф и келадиган нур о ки м и н и н г тезлиги — ш иддатли- 
лиги уф кда гори зо н т куёш н и н г кайси баландликда тури - 
ш ига б о т и к ,. Куёш к,анча ти к ва баланд турса, куёш нинг 
т у ф и туш адиган радиацияси ш унча шиддатлидир. Э н г куп 
м икдордаги куёш рад и ац и яси ию н ь-ию ль ойига, э н г кам 
микдор д екабрь ойига т у ф и келади. Куёш р ад и ац и яси н и н г 
т у ф и ту ш и ш и , ш иддати куёш чик,иши билан б о ш л ан и б , 
куннинг ярм игача давом этади, с у н ф а секи н -аста пасаяди. 
Куёш нури оки м и , ф азо йуналиш ида чанг, газ, сув том ч и - 
лари ва бошк,а заррачаларни учратиш и унинг таркалиб ке- 
тиш ига сабаб булади. Т аркалиб кетган куёш радиацияси тоза 
осм онда ва булутларда \а м кузатилади. У нинг ш иддатлили- 
ги куёш нинг уфкда туриш га ва атм осф еранинг ти н и к ди ги - 
га \а м д а ер ю заси н и н г кдйтариш хусусиятига богликдир. 
М асалан, кук утлок, куёш нурининг 13 % ини, д ен ги зн и н г 
кумли пляж лари 35 % ини, янги ёгилган к,ор 85 % ини к,ай- 
таради. Д ем ак куёш ваннаси олинганда шу \о л атн и \и со б га
олиш зарур булади.

Download 10,39 Mb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   ...   89   90   91   92   93   94   95   96   ...   219




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©hozir.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling

kiriting | ro'yxatdan o'tish
    Bosh sahifa
юртда тантана
Боғда битган
Бугун юртда
Эшитганлар жилманглар
Эшитмадим деманглар
битган бодомлар
Yangiariq tumani
qitish marakazi
Raqamli texnologiyalar
ilishida muhokamadan
tasdiqqa tavsiya
tavsiya etilgan
iqtisodiyot kafedrasi
steiermarkischen landesregierung
asarlaringizni yuboring
o'zingizning asarlaringizni
Iltimos faqat
faqat o'zingizning
steierm rkischen
landesregierung fachabteilung
rkischen landesregierung
hamshira loyihasi
loyihasi mavsum
faolyatining oqibatlari
asosiy adabiyotlar
fakulteti ahborot
ahborot havfsizligi
havfsizligi kafedrasi
fanidan bo’yicha
fakulteti iqtisodiyot
boshqaruv fakulteti
chiqarishda boshqaruv
ishlab chiqarishda
iqtisodiyot fakultet
multiservis tarmoqlari
fanidan asosiy
Uzbek fanidan
mavzulari potok
asosidagi multiservis
'aliyyil a'ziym
billahil 'aliyyil
illaa billahil
quvvata illaa
falah' deganida
Kompyuter savodxonligi
bo’yicha mustaqil
'alal falah'
Hayya 'alal
'alas soloh
Hayya 'alas
mavsum boyicha


yuklab olish