7.4.4. Организмни чиниктиришда куёш нурининг роли
О л ам н и н г кам м а бурчакл ар и д а, б и о сф ер ан и н г \а м м а
ж ойида кетаётган каётий ж ар аён , ти р и к л и к , ти р и к ж о н -
л а р н и н г я ш а ш и , кам м аси к у ёш н и н г нурлари билан бог-
ланган. П ланетам издаги \а м м а жараён: ривож ланиш , усиш ,
яратилиш , купайиш , д унёвий модда алм аш иниш ж араён -
лари, ф и зи к, биологик, ким ёвий ва бош ка ж араёнларнинг
\ам м аси куёш эн ер ги яси н и н г кисобига булади.
И нсонлар кадим замонлардан бери куёш нури ин сон -
л а р н и н г с о гл и ги н и сак д аш д а ш и ф обах ш ом ил э к а н и н и
\ам д а касалликларга карш и кураш да эн г асосий и тти ф ок
булган ом иллардан экан и н и билганлар. Кддимий Элладада
куёш нурининг организм ни м уста\кам ловчи восита си ф а-
тида кенг куламда ф ойдаланганлар.
Рим им п ери яси даври да махсус и кдим ий стан ц и ялар
таш кил килиниб, уларни куёш ёрдамида даволаш м аксади-
да иш латганлар. Ж уда куп беморлар бу станцияга куплаб
келиб даволанганлар, ам м о унинг сирларини билиш кийин
булган. Х озирда м аълумки, куёш нурларинг кузга курин-
мас ва куринарли нурлардан иборат булиб, нурларнинг кузга
куринган кисм и кар хил булиб, к и зи л , сари к, к у к -\а в о -
ранг, ута кум -кук, бинаф ш а рангли нурлардан иборат экан.
171
Улар м омокдпдирок ва чакдюк, чакканда осм онда кам алак
колида турли ранглар намоён булади. Кузга куринм ас куч-
л ар куёш с п е к т р и н и н г и кки то м о н и д а ж о й л а ш и б , би ри
сп ектрн и н г кизил кисм ига ёндаш ади ва и н ф раки зи л нур-
лар деб ном ланади. И к ки н чи си эса, б и н а ф ш а р ан ги н и н г
охирига ж ойлаш иб, ультрабинафш а деб ном ланади.
Куёш радиацияси нур энергияси оки м и булиб, кар хил
узунликка эга булган электром агнит тулкинларидир. Улар-
ни улчаш б и р л и ги н о н о м етр (Н М ) б у л и б , м и к р о н н и н г
мингдан бирини таш кил килади,. Э н г узун тулкинли нур, бу
— инф ракизил нур булиб, узунлиги 760—2300 нм. Ультра
б инаф ш а нурларнинг тулкин узунлиги 295—400 нм га тенг.
Куёш спектрининг ультрабинафш а нурлари, ер юзасига етиб
келадиган улуши 5% ташкил килади. Ш унга карамай, ульт
рабинаф ш а нурларнинг биологик фаоллиги анча юкори.
У л ь тр а б и н аф ш а н у р л а р н и н г сек р л и т а ъ с и р и , у н и н г
тулкинлари узунлигига б о т и к . У ларнинг баъзи узунликда-
ги таъсири организмда витам инларни си н тез килиш , яъни
теридаги провитамин О дан витамин О ни пайдо ки ли ш и -
д ир. Бу витам ин орган и зм да ети ш м ай колса, организм да
ф о сф о р -кал ц и й л и к модда ал м аш и н и ш и н и н г бузилиш и ёш
болаларни рукий касалликка дучор килади. Бош ка тулкин
узунлигидаги нурлар эса терини ки зарти ради ва пигм ент
пайдо килади, тери офтобда кораяди. Э н г киска узунликда-
ги ту л ^ р н л а р м и кр о о р ган и зм л ар н и улд и ри б, б актери ц и д
таъсир и га эгадир. У льтрабинафш а нурлари тусикдарга жуда
сезгирдир, м асалан, у нурлар йуналиш и ю пка дока билан
тусилса 50% ультрабинафш а нурлари уш ланиб колади, улар
йуналиш ига 2 мм калинликдаги ой н ам и ёки матоми ульт
раб инаф ш а нурларининг утиш ини 100% й ук килади.
Х аводаги тутун, чанглар ва б о ш кал ар нурни 25—45%
уш лаб колади. У нур билан тери нурланса, би р кисм и орка-
га кай тса, ян а бир кисм и те р и н и н г ч у ку р р о к ж ой лари га
етиб боради ва уни иситади.
И нф ракизил нурлар организм нинг 5—6 см чукурлигига
кириш и мумкин, нурнинг кузга куринарли кисми 0,2—0,4 мм
172
га киради. Т абиий *олатда куёшдан таркдлаётган радиация,
организм га т у ф и д а н -т у ф и таъсир к,илиши мумкин. К уёш -
нинг осм он гумбазига таркалган нури ва ер н и н г турли пред-
метларидан оркдга кдйтган нурлар \а м инсон сфганизмига
уз таъ си ри н и курсатади. Дар\ак,икат куёш ёруглиги аж ойиб
ш иф обахш кучга эга. Унинг нурлари айник,са ультрабинаф -
ша нурлар тер и н и н г нерв ок,имлари ж ойлаш ган ж ойларига
таъсир этиб, м ураккаб кимёвий реакцияларни келтириб чи-
кдради ва узгариш лар пайдо ^илади. М арказий асаб ти зи -
м и н и н г каётий ф аоллигин и ош иради, модда ал м аш и н и ш
ж араёни ф аоллаш ади, ички секреция безларининг ф ао л и я-
ти яхш иланади. О рганизм нинг умумий \олати га ижобий таъ
сир курсатади. М икробларга калокатли таъсир курсатади.
У мум ан о л ган д а, куёш нури таб и и й м укитнинг о р га
низм га д о и м и й таъсир этувчи ом или ва орган и зм н и н г ф ун к-
циялари б илан чукур богланган. Бирор сабабларга кура, и н
сон ор ган и зм и куёш нуридан ажралиб к,олса, инсон орга
низм идаги орган ва тизим ларида жуда катта ф ун кц и он ал
узгариш лар юз беради. О рганизмда «ёрум ик» етиш м ас ка-
саллиги пайдо булади, яъни м арказий нерв систем аси н и н г
\аё т и й ф аоллиги пасаяди, орган и зм н и н г и н ф екц и я ва бош кд
таъсирларга к,арши кучи пасаяди, модда алмаш иниш жараё
ни бузилади, болаларда рахит, гипотрафия касалликлари ри -
вож ланади, катталарнинг иш кобилияти пасаяди, ш ам ол-
лаш касалликлари тез-тез кдйтарилади, умумий холат ём он -
лаш ади, уйку бузилади, инсон ута касалманд булиб крлади.
И н с о н о р г а н и зм и учун куёш фак;ат д у с тги н а б ул и б
Кололмайди.
’
Куёш нури радиациясидан хдддан ташцари куп м икдор-
да (дозада) организм нин г нурланиш и тузатиб булмайдиган
\олатларни келтириб чикдриши мумкин. Яъни марказий асаб
тизим ида, ю рак-кон том ирларнинг ф ункциясида ва *аёт учун
ута зарур системаларда чукур узгариш лар булиши мумкин.
Чунки куёш радиацияси катга кучга эга. Хисоб шуни к ф с а -
тадИки, танани 30 дак,ик,апи нурлатиш ок,ибатида, организм
26 м инг калория энергия олиш и мумкин. Бу микдор иссик,-
173
л и к энергия 3,3 литр сувни кай н ати ш и м умкин, яъни 16
стакан сув кетадиган самоварни кдйнатиш и мумкин.
Ялта ^удудида \а р куни 2 соат давом ида куёш Еаннаси
м уолажасини олиш (1 ой) оцибатида олинган энергия куч,
бир йил давом ида 50 ёругликка эга булган электр лам поч-
касининг йил давом ида \а р куни 5—6 соат ёниб туриш ига
етар э к а н 1. (А. П. Л аптев — 1991 й.)
Ш ундан маълумки, куёш нинг нурли энергияси ута куч-
ли таъсир курсатувчи булгани учун куёш ваннаси муолажа-
си олинаётган вак^тда маълум дараж ада э \т и ё тл и к кридала-
рига амал к,илиш зарур. Одатда орган и зм танасини нурла-
тиш бош лангандан сунг бир неча дак,ик;а утгач, тери к,изара
б о ш л ай д и , та н а с е к и н -а с т а к,изийди, и сси к д и к сезилади
амм о нурлатиш тухтатилиш и б и л ан о к тери н и н г к,изариши
тез йук,олади. Бир неча соат утгач, те р и н и н г к,изариши ян а
пайдо булади ва бир сутка давом ида «.изариб туради. Бу \о л а т
терига ультрабинаф ш а нурлари н и н г таъси ри , деб билиш ке-
рак. Агар терини нурлатиш давом этса ёки кдйтарилса тери-
да саргиш -ж игар ранг пигм ент \о с и л булади (загар). Куёш
р а д и а ц и я с и г а т а н а н и н г куёш к у р м а ган ж о й л а р и , яъ н и
кукрак кисм и, буйин, оркд том он , к,орин ва бошкд кийим
билан уралган к,исм ута сезгир*булади. Ш унинг учун \ам
тана тери си н и н г турли ж ойларида пи гм ен тац и ян и н г пайдо
булиш и бир хил эм ас. Ш уни таъ ки д лаш керакки , турли
ёшдаги одам ларнинг куёш ради ац и яси га сезгирлиги хдм хдр
хил. Ж умладан кдриялар, болалар, усм ирлар ва юкрри ф ун к-
цияга эга булган букрк, бездари ута сезгирдир. Б а\о р ойлари
б ош ланиш и билан куёш нурига сезги рли к анча кучаяди.
Куёш радиацияси юк,ори булган ^удудларга, тоглар, жа-
нубий ^удудларда ж ойлаш ган д ен ги з к,иргокдарига дам олиш
учун борган с а й ё\л ар н и н г орзулари — тезр о к териларини
к,орайтириш, цорамтир пигм ентли териларга айлантириш -
дир. Аммо бу борада шошкдлокдик, крнун-к,оидаларни бузиш,
купинча организмнинг касалланишга одиб келади. Куёш нури
1 А. П. Лаптев — Закаливайтесь на здоровье. М. 1991. стр. 97—98.
174
ёрдамида организмни чкни^гириш даврида ута эхуиёткорлик
керак булади. Акс \олда куёш радиацияси терини куйдириб
куйиши мумкин, тери яллигланиб о ф и кд ар пайдо булади. Бу
\о л ат куёш нурининг ультрабинафша нури таъсирида вужудга
келади. Одатда тери нурлатилгандан сунг 4—8 соат орал и гида
тери кизариши ва шишиши мумкин. К^зариш ва шиш жизил-
лаб, каттик о ф и к билан давом этади, тери кужайраларининг
парчаланиши окибатида пайдо булган закарли моддалар орга-
низмга нохуш таъсир курсатади, бош о ф и ги , сирковланиш,
иш кобилиятининг пасайиши каби аломатлар намоён булади.
Куёш нури таъсир курсатган ж ойларни одекалон билан
артиб, 2 % м арганцовка эритм асида кулланган латта боси-
лади, кейин вазелин суртилади.
О рганизм га куёш радиацияси ута кучли таъсир этса ёки
таъсир этиш узок давом этган булса, и сси к уриш и (солнеч
ны й удар) м ум кин. Куёш н у р и н и н г таъ си ри д а организм
исиб кетиш и натижасида касаллик келиб чикдди. Касаллик
окибатида организм нинг камма орган ва тизим ларида узга-
риш лар пайдо булади.
Куёш иссиклигининг организм га кучли таъсири нати
ж аси д а, кувватси злик, ю р и ш -ту р и ш н и н г бузи л и ш и , д ар-
м о н с и зл и к , куз унгида н ар сал ар \а р а к а т и , уйку \о л а т и -
н и н г к у ч а й и ш и , бош а й л а н и ш и , б ош о гр и ги , ч а н к а ш ,
кунгнл айнаш , кусиш аломатлари руй беради. Ш улар билан
б ирга, катти к терлаш , тана кар ор ати н и н г ош и ш и , пульс -
нинг, нафас олиш нинг тезлаш иш и кузатилади. Бундай \о л ат-
л ар д а те зк о р л и к билан касалга н и сб атан чора-тад б и рлар
куриш зарур булади. Муолажа дарров тухтатилади ва касални
салк,ин жойга олиб, тиббий ёрдам курсатиш зарур булади.
Ю корида кдйд этганимиздек, куёш ваннаси ёрдамида чи-
никуириш чора-тадбирлари амалга оширилаётган вакуда, кар
бир киш и коидага буйсуниб, амалда бажариши шарт. Бунинг
учун, куёш радиацияси микдори (дозаси) коидада куфсатил-
гандек олиб борилиши керак. Йил ф аслларининг кдйси дав
рида куёш радиацияси шиддатли, тез булиш ини билиш зарур.
Ю корида айтганим издек, ер юзасига куёш радиацияси
т у ф и д а н -т у ф и ва таркалган колатда етиб келади. И ккала-
175
си н и н г йигиндиси — умумлаш ган радиация ном ини олгаь.
Т у ф и д а н - т у ф и келади ган куёш р ади ац и яси й ун ал ти ри л -
ган нурлар оким и булиб, куёш нинг узидан келадиган нур-
дир. Т у ф и келадиган нур о ки м и н и н г тезлиги — ш иддатли-
лиги уф кда гори зо н т куёш н и н г кайси баландликда тури -
ш ига б о т и к ,. Куёш к,анча ти к ва баланд турса, куёш нинг
т у ф и туш адиган радиацияси ш унча шиддатлидир. Э н г куп
м икдордаги куёш рад и ац и яси ию н ь-ию ль ойига, э н г кам
микдор д екабрь ойига т у ф и келади. Куёш р ад и ац и яси н и н г
т у ф и ту ш и ш и , ш иддати куёш чик,иши билан б о ш л ан и б ,
куннинг ярм игача давом этади, с у н ф а секи н -аста пасаяди.
Куёш нури оки м и , ф азо йуналиш ида чанг, газ, сув том ч и -
лари ва бошк,а заррачаларни учратиш и унинг таркалиб ке-
тиш ига сабаб булади. Т аркалиб кетган куёш радиацияси тоза
осм онда ва булутларда \а м кузатилади. У нинг ш иддатлили-
ги куёш нинг уфкда туриш га ва атм осф еранинг ти н и к ди ги -
га \а м д а ер ю заси н и н г кдйтариш хусусиятига богликдир.
М асалан, кук утлок, куёш нурининг 13 % ини, д ен ги зн и н г
кумли пляж лари 35 % ини, янги ёгилган к,ор 85 % ини к,ай-
таради. Д ем ак куёш ваннаси олинганда шу \о л атн и \и со б га
олиш зарур булади.
Do'stlaringiz bilan baham: |