I б о б
Э К О Л О ГИ Я , ВАЛЕОЛОГИЯ ВА П СИ ХО Л О ГИ Я
Т У Б Р И С И М КИСКАЧА ТУ Ш УН Ч А
1.1. Инсон ва табиий мух,ит
И н с о н и я т д у н ё д а п а й д о б у л га н д а н , а т р о ф -м у \и т д а
д оим ий давом этадиган ф и зи к, биологик, кимёвий ва бош -
к,а ом иллар том онидан булаётган та\ди дн и у узининг орган
ва сезиш тизим лари ёрдамида англаб етади. Ж умладан, кузи
билан борлик,ни, атрофидаги \ар а к а т к,илаётган \ай в о н л ар -
ни, куш ларни ва бош кд ж ониворларни, дарахтзор, урм он-
зорларни, тог ва тепаликларни, сув \авзалари ва булокдар-
ни, куйингки, бутун борлик,ни ва унинг н и \оятд а гузалли-
гини куради, англайди.
И н со н н и н г эш итиш системаси шундай яратилганки, у
атроф -м у\и тда турли сабабаларга кура пайдо булаётган ш ов-
к,ин-суронларни, ш амол таъсирида
пайдо булган табиий
то ву ш л ар н и ,
1^уш ларнинг хониш ларин и , ёввойи \а й в о н -
л ар н и н г букириш ларини. осмондаги ким ёвий, ф и зи кави й
жараёнлар туфайли пайдо булаётган момоьдлдирок, овози-
ни ва бош кдларни эш итиб, уларнинг кдттик, ва секинлиги-
нинг, ён;имли ва ёк,им сизлигининг фарк,ига бориб етади,
бир-биридан ажрата билали.
И н с о н н и н г терилари га, б урун н и н г ички шиллик, кд-
ватларига, тил юзасига шундай сезувчи асаб (нерв) толала-
ри ж ойлаш ганки, улар ёрламида инсон
и с с и ^ - с о в у ^ н и ,
таъ-
мни, \и д н и сезади. Бундай \о л а т одам организм ини катти к
иссикдикдан ёки каттик совукдикдан асрайди. И нсон ута
иссикликни сезиб, узини салк,инга оладиган, сув \ав зал а-
рида чумиладиган булди. Айник,са, ёз фаслларида икдимга
кдраб кийинадиган, совукда эса исиниш ни, иссик, кийим -
8
кечак кийиш ни, уй-хонасига кириб уни утин, кумир ёк,иб
иситиш га уринди. У зини м у\оф аза к,илишга урганди. Таъ-
мни сезиш билан аччиц-чучукни, тахир-н ордон н и , ш и ри н -
ли кн и , ш урликни, таъм йукдикни, за\ар л и ва за^арсизликни
сезиш оркдли узини баъзи бир нокулайликлардан м у\оф аза
кдлди. Бурун ёрдам ида инсон турли хил ^идларни сезиб,
ажратиш га муваффак, булди. Я хш и-ём он, куланса, ёк,имли,
ё^им сиз, аччик, ва бош кд ноаник, \и д л ар н и сезиб, би р-би -
ридан аж ратиб, узини ём он \и д л и н арсалардан , за^арла-
ниш лардан асради. Бош кдча к,илиб айтадиган булсак, узини
\и м о я циладиган булиб крлди.
Ш ундай кдпиб, инсон узининг сезги орган ва тизим -
лари билан атр о ф -м у \и т таьсирларини \ам д а организм б и
лан атр о ф -м у \и т ом иллари орасидаги б оглан и ш н и н г бор-
лигини англаб етди. Табиат б е н и \о я т хилма-хил шакл ва
куриниш ларда булиб, инсонни куршаб турган моддий олам
бутун борликни узига кдмраб олган.
О н гд ан т а ш ^ а р и д а ва ун га боглик, б у л м а га н \о л д а
объектив мавжуд булган таб и атн и н г на б о ш и , на охири,
на ибтидоси ва интик,оси бор. Бизга ш униси м аълум ки,
ж онли ва ж о н си з таб и ат доим \а р а к а т д а , тухтовсиз узга-
риш да ва р и вож лан и ш д ад и р. Б изга тарихдан м аълум ки ,
Урта О сиёда яш аган иж од килган о л и м л а р , д о н и ш м а н д -
лар ф ан ар б обл ари ж ум ладан , ибн С и н о , а л -Х о р азм и й ,
Беруний ва бош кдлар табиат м а\сули инсон ва уларнинг
соглиги ту ф и си д а уйлаб, одамларни ти н ч ли кн и саку
1ашга,
уруш нинг олдини олиш га, м и лл атл ар н и н г м иллий мада-
ниятини, урф -одатларини, маданий меросини авайлаб-ас-
раш га, м е\н а тн и севиш га ва кдцрлаш га, эко л о ги к ва де-
м о ф а ф и к муаммоларни ижобий \а л этиш га дават этдилар.
И нсонлар таъсирида ш аклланган илгор гоялар ёш ва
усмирларни ш аркона ахлок,-одобга, м аънавиятли, бой ма-
даниятли одобли булишида. катта рол уйнаб, ёш ларни ту ф и
йулга бош лам окдалар, уларни ж ам оатчилик уртасида диё-
натли инсонлар булиш ларини, давлати м и з мустациллиги-
ни сакдашда ватанпарвар, баркамол инсон булишга даъват
9
этм окдалар. Ана шу м аъриф атни ки ш и л ар и м и з астойдил
кабул киладилар ва яхши угитларга амал киладилар. М е\р -
окитбатли, ном усли, ори ятли булиш га иззат-эх;тиром ту-
ш унчаларига риоя этиш га \ар ак ат киладилар.
И нсон до и м о дунёда булаётган х щ и с а л а р н и билиш га
ф га н и ш га интилган. Ж умладан, узини куршаб олган таби-
ий м у \и т, ко и н от \а к и д а уйлайди, уни си р -аср о р л ар и н и
билиш га интилади, кизикади, самовий сир-асрорлар т у ф и -
сида ф икрлайди, хаёл суради, фа раз кил ад и, х,аттоки, шу-
лар ту ф и си д а илм ий-ф антастик асарлар ёзиш ади.
Do'stlaringiz bilan baham: |