Iii kism. Ayrim ekinlar seleksiyaSI, ypyFShUNocligi va ypyF4annth 8 bob. Poliz ekinlari

Kishki sovunyaar - var. hibernus Fil. - kishda saklab kyyilganida batamom yetilib oladi. Mevalari yirik silisdrsimon shaklda, pusti kattik Typn siyrak. Mevasi uzib olingan maxalda eti kattik shirasi kam, saklab kuuyilganida ancha sersuv va shirin bulib koladi. YpyF turadigan 6yuniHFH katta emas, plasentalari kuruk. Saklab kuyish va transportda tashishga juda yaxshi chidaydi. Urta osiyo kenja turi Uzbekistan va Markaziy Osiyodagi barcha qovunchilik ;uchokxarida kup ekiladi.
Kichik osiyo kenja turi - madaniyligi jixatidan olganda urta osiyo kenja turidan keyin ikkinchi ypHHfla turadi. Mevalarida kand moddalarining mikdori 10-12% ga boradi. Bular zaifrok bulib usadigan o`simliklar 6ynn6, poyalari ingichka-ingichka, nozik tuklar bilan koplangan, barglari salgina uyilgan, urtat kattalikda, bandlari bir muncha kalta. Mevalari dumalok yoki tuxumsimon, meva bandining yakinida ^nH^a usimtasi buladi. Eti kattik ammo sersuv. YpyF bushligi urzchli plasentalar bilan tzlib turadi.
Bu kenja tur uchta tur-xilga bulinadi: yozgi kassabilar (var. zhukowskii (Pang.) Fil.), Kuzgi kassabilar (var. hasanbey (Pang)Fil), gurvaklar (var. gurbek Fil). Gurvaklar tur-xili Uzbekistonda Xorazm viloyani va Krrakalpotston Respublikasida Kup ekiladi.
Ovrupo kenja turi - barglari zshilgan, yirik emas, barglarining bandlari kalta, aksari yotik xolda bzuladi. Mevalari katta-kichikligi va shakli jixatidan juda xam xar xil. Eti kamsuv, yetilganida ^; Kattik- yumshokdigi kartoshkadek buppb koladi, tarkibidagi kand moddalari Kup emas (4,5-8%).
Bu kenja tur beshta tur-xilni uz ichiga oladi: tezpishar rus Qovunlari, yozgi qovunlar, kishki qovunlar, kantalupalar va amerika Qovunlari. Uzbekistonda bu kenja tur ekilmaydi.
Gullashi va meva tugishining biologiyasi. Qovun bir uyli usimlikdir. Bizning tadkikotlarimiz kursatib berganidek urta °9Iyo kenja turiga mansub qovun navlarida 5 xil gul buladi:
funksional erkak va chin erkak gullar, funksional urFOchi va chin urFOchi gullar, germafrodit gullar. Jinsiy jixatdan olganda qovunlar noligam usimlikdir. Chin erkak gullari bilan funksional erkak gullari - 8 guldan iborat senoz tungullar xosil kiladi, kamma tartibdagi poyalarda paydo buladi; funksional urFOchi va chin urFOchi bilan ikki jinsli, ya’ni germafrodit gullari yakka- yakka bulib, ikkinchi va uchinchi tartib poyalarida tuFiladi. Chin erkak gullar bilan funksional erkak gullar 80-150 ta, chin urFOchi gullar va funksional urFOchi gullar 80-150 ta, ikki jinsli gullar - bundan 7 baravar kam buladi.
Gul toji kushilib usgan beshta gul bargidan iborat, kosachasi kushilib ketgan, rangti sarik. Changchisi beshta (bularning bittasi erkin turadi, turttasi ikkita-ikkitadan bulib, bir-biriga kushilib ketgan). Changdonlari kovuzloksimon bukilgan, chang zarralari uchburchak-dumalok shaklda, yopishkok.
Bizdagi matxlumotlarga kura, chang zarralariniig diametri 55-58 mm keladi. UruFchisi kalta bulib, yuFOn tortgan, uch, ba’zan turt- besh bulakli. Tumshukchasi uch kurakli, Tugunchasi pastki, uch, gokida turt, besh bulakli.
Qovunda gulning rivojlanib borish muddati 25-30 kunni tashkil etadi. Oldin erkak gullari, keyin meva tugadigan gullari ochiladi. Gullar qovun nikollari paydo bulganidan keyin xisoblaganda navgshng tezpisharligi va xaroratga karab 30-60-kuni ochila boshlaydi. Gullash bosh poya yoki yon shoklarning barg kultikxarida joylashgan gullarning ochilishidan boshlanadi va mevalari yetilgunicha davom etib boradi.
Kuzatuvlarimizga Karaganda, urta osiyo kenja turiga mansub qovun navlarida erkak gullar usimlik nikollari paydo bulganidan boshlab xisoblaganda 38-40 kundan keyin, meva tugadigan gullar esa, 57-60 kundan keyin ochila boshlaydi. Shundan 16-20 kundan keyin qovun yoppasiga gulga kiradi va bu davr 10-12 kun davom etadi. Qovun gullari asosan asal ar il ar, shuningdek sarik ari va kovok aril ar xamda chumolilar yordamida changlanadi. Gularning uch xil changlanishi kuzatiladi: ksenogamiya, geytenogamiya va majburiy avtogamiya. Ikki jinsli gullarning changdonlari tumshukchaning tashki tomonidan ochiladi va uz gulini changlantira olmaydi. Ikkinchi tartib yon shoklar, shuningdek birinchi tartib novdalari va bosh poyaning uchlaridagi gullarda chang zarralari kupincha yetilmay koladi.
Changlanish uchun eng kulay xarorat ertalab 19-20 va kunduzi 22- 25°S ni, nisbiy navo namligi 40-45% ni tashkil etadi.
Usimlikda tuFiladigan mevalarning soni ekinning parvarish sharoitlariga bovlik. Meva tugadigan va changlangan gullarning kupchiligi odatda tukilib ketadi va usimlik Tupida kam mikdorda meva koladi. Bizning ma’lumotlarimizga kura, Uzbekiston sharoitlarida meva tugadigan gullardan (bunday gullar usimlik tunida odatda 13-20 dona buladi) atigi 37-42 foizida Tuguncha xosil buladi va fakat 16-23 foiz meva saklanib koladi. Dastlabki mevalar tugilganidan keyin 40-50 kun utganidan sung yetiladi. Mevalar dastlabki ikki xafta davomida xammadan zur berib usib boradi. Tezpishar qovun navlarida mevalar shakllanib boradigan davr yetilish davridan kura ikki baravar, urta pishar navlarda birmuncha uzokrok davom etadi, kech pishar navlarda esa, aksincha, yetilish davridan kura kdsxarok buladi.
Usimlikda mevalar nechoklik kup bulsa, ularning paco shakllanib, yetilishi shuncha uzokrok davom etib boradi. Shu munosabat bilan yetilgan mevalarni vaktida uzish kolganlarining yaxshirok oziklanib, suvga yaxshi konib borishini ta’minlaydi. Kech pishar qovunlarning mevasi uzilganidan keyin saklab kuyiladiida shirasi ortib boradi. Birok bu xodisa mevalar vaktidan ilgari uzilganida emas, balki ularning tarkibida plastik moddalar yetarlicha tuplanib olganidan keyin ruy beradi.
Qovun urupiuposligi. Uzbekistonda ekiladigan qovun navlarida, bizdagi ma’lumotlarga Karaganda, bir dona mevada 450-700 dona va bir Tup usimlikda 1350-2250 dona normal ypyF xosil buladi. Bundan tashkari, 3-6 foiz mikdorda yetilmay kolgan uruFlar xam buladi. Plasentalar uruklari bilan birga ypyF bushligining ichki kismida turadi. Ular qovun etining parenximasi bilan kushilib ketmagan va tomirlar turi bilan unga boklangan buladi.
Qovun uruFining pusti uch kavatdan: bulutsimon tukima, terisimon xujayralar va ichki kavatdan tashkil topgan. Tashki kavatining pardasi bulmaydi. Xuddi boshka poliz ekinlarining uruklari singari, qovun uruklari xam, endokarpiy (bir kavatli shilimshik xaltachalar)ga jo bulgan, E1щokarpiy fakat mevada saklanib turadi va uruklarga Xavo utib, ularning unib kolishiga yul kuymaydi. Uruklar kuriganida endokarpiy yemirilib ketadi.
Barcha qovun navlarining uruklari xajmiy shakliga kura yassi- Navarik yuzasining tabiatiga kura sillik, ingichka gardishli buladi. Birok, ular katta-kichikligi va OFirligi, shakli, rang-tusi jixatidan bir-biridan fark kiladi.
Qovun uruklari katta-kichikligi jixatidan yirik (12 mm dan ortik), urtacha (9-12 mm) va mayda (9 mm dan kam) uruklarga bulinadi. Ularning kengligi (eni) 4-5 mm va kalinligi 1,6-2 mm keladi, shaklining indeksi: 2,1­2,2. 1000 dona uruv OFirligi urtacha 30-50 g, xajmiy ovirligi 0,95 g/kub.sm. 1 kg da 28-30 ming dona uruF buladi. 1 tonna ypyF 2,23 kub.m xajmni egallaydi.
Urutlarning rangi ok, mallarang, sarik, jigarrang. Shakli - keng tuxumsimon, tor tuxumsimon, uchi utkirlashgan tuxumsimon, olmasimon, nashtarsimon (33-rasm).
Uruvlar usimlikda yetilib borganida yoki mevalar dimlab Kup ilib, sun’iy ravishda yetiltirilganida uruklarning ovirligi ortib, tarkibidagi kuruk moddalar, yoklar va oksil mikdori kupayib rasm. Qovun uruvlark katta-kichikligi va shakli: 1 - mayda; 2 - urtacha;

3. 
   - yirik uruvlar; 4 - olmasimon; 5 - chuzix tuxumsimon; 6 - keng tuxumsimon; 7 - nashtarsimon uruvlar.
   

boradi, nam esa kamayib, uruvlarning suv yutish xususiyani pasayadi. Raso yetilgan uovun urukggarida 30-40 foiz mikdorda suv buladi. Mana shu vaktda mevalardan uruvlarini ajratib olish kerak.
Qovun uruvlarining rivojlanishida xam, xuddi boshda poliz ekinlari uruvlarning rivojlanishida bulgani kabi, uchta davr buli- shini anikladik: shakllanib olish, tulishish va yetilish davrlarini ajratdik. Bu davrlardan xar birining uziga xos xususiyatlari va bir kdncha uz belgilari bor.
Uruv palla changlangan paytdan boshlanib, 10-15 kun davom etadigan shakllanib olish davrida murtak ya’ni embrion usib, ancha kattalashadi va uruvlar uziga xos shaklni oladi, konsistensiyasi likdldoksimon-suyuk buladi. Bu davrda uruvlarning namligi 85-92 foiz, unuvchanligi nulga teng buladi, 1000 donasining ovirligi 8 g keladi.
Shakllanib olish davr idan keyin boshlanib, 10 kun davom etadigan tulishish davrida uruvlarda kuruk moddalar zur berib tuplanib boradi. Bu davr ikki boskichda utadi: sut va xamirlanish bosdichlari. Uruvlarning eni va kalinligi eng kup darajaga yetadi, embrion tukimalari tula-tukis shakllanib oladi va embrion ypyF pardasini tuldirib turadi. Uruыarning shakli va rangti bir muncha uzgaradi. Shu davrning oxirlariga kelib urugaar namligi 72 foiz, unuvchanligi
12- 14 foiz buladi, 1000 donasining OFirligi 15-18 g keladi.