Iii kism. Ayrim ekinlar seleksiyaSI, ypyFShUNocligi va ypyF4annth 8 bob. Poliz ekinlari

Seleksiyasining dastlabki materiali va metodlari. Qovun seleksiyasi uchun muljallangan dastlabki materialni urganish va tanlab olishda 3,7 mingdan ortikrok namunalarni uziga jam kilgan Butunrossiya usimlikshunoslik ilmiy-tekshirish instituti, shuningdek Uzbekistan usimlikshunoslik ilmiy-tekshirish instituti bilan Uzbekistan sabzavot- poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tekshirish institutlarining namuna navlar kolleksiyalaridan foydalanish katta yordam beradi.
Turli yunalishdagi seleksiya uchun xalx seleksiyasi yuli bilan yetishtirilgan navlar juda boy dastlabki material bulib xisoblanadi, mamlakatimizdagi xar bir xovunchilik uchoklarida ana shunday turli- tuman navlar anchagina. Bularning orasida uzining kelib chikish uchoFi doirasida kimmatli sifatlarini namoyon kiladigan navlar bilan birga irsiyati muloyim bulib, keng arealga tarxalganida xam U³ xossalarini saklab xola
oladigan navlar kup.
Markaziy Osiyoda xammadan kun tarxalgan usimlik kasalliklari - fuzarioz sulish va un shudring kasalliklariga chidamlilikka Karashilgan seleksiya uchun shu kasalliklar bilan ogrimaydigan donor xossalariga ega navlarni: Kutana (Xindiston), Kurume-1 (Yaponiya), RMR=6 (AK.Sh), 1okpeau=58 (Isroil) navlarini va vatanimizda seleksiya yuli bilan yetishtirilgan Balaba, Oltin tepa, Lazzatli, Oltin vodiy, Tuyona, Gurlan, Feruz, Kuybosh, Sarik Gulobi, Kora puchok navlarini dastlabki material sifatida olsa buladi.
Jaydari navlardan Zomin, Dutma, Olcha, Shinozi, Torlama degan navlar, Kanar i, Preskotta degan fransuz navlari, Golen Gofer, Minessota, Syurpriz Bendera, Midget, Minn Xoney degan amerika navlari, Xavkasbari degan avstraliya navi fuzaroiz sulish kasalligiga chidamlidir.
Ichikizil uzbekskaya, Ichikizil turkmenskaya degan jaydari navlar, Kantalupa-1, Kantalupa-6, Kantalupa-7 degan amerika navlari, Butunrossiya usimlikshunoslik instituti katalogining 3483 rakamli navi, Jorjiya 47, Xonmgardan degan navlari un-shudring kasalligiga chidamli bulib xisoblanadi.
Saklashga va transportda tashib borishga yarokli qovun navlarini yaratish uchun Kuk Gulobi, Asma, Kalaysan buxarskiy, Arkoni, Kora kand, Kora kutir, Kuy bosh, Umrboki, Kizil qovun degan jaydari navlar dastlabki material bula oladi.
Tezpisharlikka karashilgan seleksiya uchun xdndalaklar tur-xiliga mansub navlar bilan yumshok etli yozgi qovun navlari, seleksiya yuli bilan yetishitirilgan yangi Rokat navi va Uzok Shark qovun navlari dastlabki material bulib xizmat kila oladi.
Tupi guj bulib usadigan qovunlarni yetishtirib chikarish uchun afgoniy xandalak tur-xili (mevalarining OFirligi 3-4 kg keladi, lekin mevalari ancha bemaza buladi va bemazaligi duragaylarga xam utib boraveradi), Kustovaya 11 degan Rossiya navi (Taxmi bilan chatishtirib yetishtirilgan duragay), Beki degan amerika formasi (mevalari mayda buladigan Kantalupa nav tipi, chatishtirilganida mevalarining maydaligi ustunlik kilib boradi) yaxshi dastlabki material bula oladi.
Shur bosgan yerlarga ekishga yarokli navlarni yetishtirib chikarish uchun Davlatboy, manalliy Buri kalla, Kukcha 588, Ok novvot, Ok qovun 557, Bekzod, Krra puchok, Gulobi 895, Kuk Gulobi, Kalaysan, Oltin tepa, Kdri kiz, Olaxamma navlari, lalmikor yerlarga zkishga yarokli navlarni yetishtirish uchun esa - Aravakash 1219, Bosvoldi, Pursildok, Kukcha 588, Ksrakynd, sarik Gulobi, Dustlik BoFirnaya 34, Gulobi 895 navlari yaxshigina dastlabki material bulib xizmat kilishi mumkin.
Qovun seleksiyasining metodlari ishlatiladigan dastlabki materialga, ya’ni seleksionerning ishni nimadan boshlashiga boshik.
Jaydari nav-populyatsiyalarni yaxshilashda seleksiyaning asosiy metodi oldiniga yakka tartibda, keyin esa yoppasiga uzluksiz tanlash utkazib borishdan iborat buladi. Dastlabki materialni daladagi ekinlar orasidan tanlab olinadi. Xar bir mevaning ypyF aloxida - aloxida ajratib olinib, tasviri tanlash daftariga kiskacha yozib kuyiladi. Yakka tartibda tanlab olingan uruFlar yarimlar metodini kullanib turib ekiladi va avlodda ikki bora tanlash utkaziladi. Ajralib turgan o`simliklar uruFining ikkinchi yarmi ikkinchi yili ekiladi. Ular nechotik bir xildaligiga karab bitta yoki bir nechta
; guruxlarga birlashtiriladi. Xar yili 50-80 tadan meva tanlab olinadi. Mevalarni tanlashda xar bir Tupning xosili, o`simliklarning kasalliklarga nechokpik chidamliligi, mevalarning usimlik Tupida olgan urni (tugilishining balandligi), mazasi va xujalikda kimmatli bulgan boshka belgilari xisobga olinadi.
Navni yaxshilash ustidagi ishlarning keyingi boskichlarida yakka tanlashdan yalpi tanlashga utiladi, bunda mevalar yaxshilanishi kerak bulgan barcha belgilari buyicha aloxida -aloxida baxolanadi va kupaytirilayotgan o`simliklarning morfologik xamda xujalik- biologik belgilari jixatidan bir tekis bulishiga erishiladi. O`simliklarning kasalliklarga chidamliligani oshirish uchun seleksiya kuchatxonasida ikkinchi-uchinchi avlod o`simliklari sun’iy infeksion fovda ustiriladi.
Seleksiya populyatsiyalarini yaratishda sullaniladigan metodlar juda turli-tuman. Ba’zi seleksionerlar poliploidiya metodini sullanish, kimyoviy va fizik mutagenez usullaridan foydalanish yuli bilan seleksiya uchun dastlabki material olishgan. Chunonchi, AKSh da 50-yillarning boshlaridayox tetraploid xovunlar olingan edi, SSSR da esa 30-yillarning boshlaridayox xovunning kimyoviy mutantlari bilan radiomutantlari olingan. Rossiya va boshsa mamlakatlarda xovunni sovosdoshlarga mansub boshsa ekinlarga payvandlash metodi bilan dastlabki material olish rasm bulgan. Lekin bu metodlar amalda xali sezilarli natijalarni bergani yus-
Urta osiyo kenja turiga mansub xovun navlari shirinligi, xushbuyligi va lazzatliligi jixatidan misli yus xosil beradigan bulganidan, uncha ishonchli bulmagan murakkab metodlar bilan nav populyatsiyalarini yaratishga xojat xam yus. Shuning uchun xovun ustidagi seleksiya ishida dastlabki material yaratishning asosiy metodi duragaylash bulib xolmosda.
Yangi navlarni yetishtirib chitsarish uchun duragaylash usulidan foydalanilganda avval nav modeli tuziladi. Bu modelda bulgusi navning genotipik ta’rif-tavsifi, sanday maxeadlar uchun bop kelishi, kasalliklarga chidamliligi, poyasining uz)41ligi, mevala- rining katta- kichikligi, ranggi, shakli, ta’mi-mazasi, usimlikning fenotipik belgilari (mevasining soni va OFirligi, xosildorligi), Dastlabki materiali (kerakli belgilarning xaysi nav va forma- lardan olinishi), seleksiya metodi (chatishtirish xili, tanlash metodi va boshsalar), tashsi sharoitlar (infeksion fonda ustiri- lishi, nav sinash sharoitlari, agrotexnika tadbirlari va xosilni Uzish ishlarini xaysi muddatlarda utkazish kerakligi), ekologik sinov (xosilning ozislanish maydoni va tartibiga bogaikligini Urganib turib, ekinni yetishtirish yuzasidan ishlab chibulgan texnologiya) kursatib suyiladi.
Ota-ona juftlarini tanlashda ularda ijobiy belgilar mumkin kadar kuprok bulishiga axamiyat beriladi, bunda o`simliklarbelgilarining genetik tabiatiga katta e’tibor berib, ota-ona juftlari geografik jixatdan bir-biridan uzok; bulishi kerak degan tamoyilga amal kilinadi, chunki ularning genetik tafovutlari asosan shunga bogaik buladi.
Chatishtirishda ota-ona juftlarining kerakli belgilar kungildagidek bulib birga kushilishini ta’minlay olish xususiyanidan foydalanish muxim. Divergent yoki kombinatsiyalangan (oddiy chatishtirish, uch tomonlama, boskichma-boskich chatishtiriщ usuli) va konvergent yoki tanlab utkaziladigan seleksiya (kaytalama chatishtirish - bekkros usuli) dan foydalaniladi.
Yukori darajada chidamli donor bulsa, bekkros ayniksa samarali buladi. Chunonchi, Uzbekistan sabzavot-poliz ekinlari va xartoщ- kachilik ilmiy- tekshirish institutida fuzarioz sulish kasalligiga chidamsiz bulgan urta osiyo qovunlari bu kasallikka yukori darajada chidamli bulgan yapon qovuni bilan chatishtirilganida ixxi xayta utxazilgan bexxrosdan xeyin fuzariozga chidamli bulgan, Yukori sifatli meva beradigan navlar olingan.
Krvunning gullari yirix shuning uchun duragayla1n maxalida uning gullari bilan ishlash kulay buladi. Chatishtirishda avval erxax va urFOchi gullarning Yeunchalari kechxurun paxta bilan urab, aloxida lab kuyiladi (izolyatsiya). Gullarning changlanishi uchun eng yaxshi vakt ertalabki soatlardir. Chin urFOchi gullar bichilmaydi, funksional jixatdan urFOchi va ikki jinsli gullar zsa, bichiladi. Bichilgan gul xarrov changlantiriladi. Changlantirish uchun xoji oldindan yulib tashlangan erkak gullar olinadi- da, changdonlar ustunchasi bilan tumshukchasiga tushiriladi. Changlantirilgan gullar paxta yoki xogoz xalpokchalar bilan urab kuyiladi (izolyatsiya).
Yashash kobiliyatiga ega changni xonsentrlangan xlorid kislota kuyib kuyilgan eksikatorda uch kecha-kunduz saklash mumkin. Uni 40 % li saxaroza eritmasi yoki 1 % li agar xushib tayyorlangan 10 % li saxaroza eritmasining osiglix tomchisida undirib olsa buladi. Krvun insuxtga yaxshi bardoщ beradi.
Chatishtirilganda duragaylarda bir xil belgilar