Iii kism. Ayrim ekinlar seleksiyaSI, ypyFShUNocligi va ypyF4annth 8 bob. Poliz ekinlari

Yetilish davrida urugaarda murakkab biokimyoviy uzgarishlar bulib utadi. Ular uz naviga xos bulgan shakl va tusga kiradi. Bu davr ikki boskichga: mumsimon yetuklik va biologik yetuklik boskichlariga bulinadi. Mumsimon yetuklik boskichi 10-15 kun davom etadi. Shu boskuchning oxirlariga kelganda urugaarning namligi 70-85 foiz, unuvchanligi 75-84 foiz bulib k;oladi, 1000 dona uruF OFirligi esa 50-60 g keladi. Shu boskichning oxiriga kelib yevalarni uzishga kirishish mumkin, lekin ularni dali sun’iy navishda dushimcha yetiltirib olish kerak buladi. Biologik yetuklik boskichi 15-20 kun davom etadi. Bu bosdichning oxirlariga kelib, durud moddalarning tuplanib borishi tugallanadi va bu moddalar mikdori 86-88 foizga borib doladi, urugaar unuvchanligi eng kup daraja (90-98%) ga yetadi va 1000 dona uruF OFirligi 63-64 g keladigan buladi.
Qovun mevalari va urugaari rivojlanishining dastlabki bosdichlarida bu organlar tarkibidagi dand moddalari bir xil mikdorda buladi, rivojlanishning keyingi bosdichlarida mevalarning etida ular dupayib, urugaarda esa, kamayib boradi. Urugaar yetilib borgan sayin ulardagi durud moddalar mikdori ortib boradi, lekin bu moddalarning tuplanib borishi ularning mikdori 60-68 % ga yetganida tuxtaydi.
Urugaarning rivojlanishi mevalarning usib, yetilib borishi bilan maddam boglangan. Urugaarning unuvchanligi mevalarning fiziologik yetuklik davriga kelib eng kup darajaga yetadi. Meva etining odatdagi, ya’ni normal rangi urugaarning yetilganini kursatadigan mezon bulib dam xisoblanadi. Texnik yetuklik davrida uzib olinadigan kech pishar dovun navlaridagina uruFlar meva fiziologik yetuklik davriga kirmasidan ilgari yetilib do l ad i. Urugaarning ekinboplik va xosildorlik sifatlari esa, ularning nechoshik yetilganiga boglid buladi. Yetilmay dolgan urugaar yaxshi unib chiddan taddirda dam, usib borish energiyasi va xosildorlik sifatlari jidatidan yetuk urugaardan ordada turadi. Mevalar 10- 12 kun dimlanib, dushimcha ravishda yetiltirilganidan keyingina bunday urugaar odatdagicha usish energiyasiga ega bulib doladi-yu, lekin xosildorlik sifatlari jidatidan ular yetuk urugaar darajasiga, baribir, yeta olmaydi. Tez pishar dovun navlarining 40 dunlik mevalaridan, kech pishar dovun navlarining esa, 50 kunlik mevalaridan olingan urugaar eng yadshi kursatkichlarga ega buladi. Mevalarning dod usimlikda turib, dod dimlab duyilgan paytda yetilib, )pgib ketganligi urugaarning xosildorlik sifatlari pasayib ketishiga, ba’zan esa ularning meva ichida unib, kuk uruF palla bargchalari chikarib duyishiga olib keladi.
Bizning taddidotlarimiz kursatib berganidek poliz ekinlarining mevalari uzib olinib, dimlab duyilganida dam, usimlikda yetilib borganida dam, urugaarda bir xildagi yetilish jarayonlari bulib utadi. Meva tugilgan paytdan to bir muncha yetilganini kursatadigan tayinli belgilari paydo bulgunicha oradan 40 kun, meva batamom yetilib olgunicha yana 20 kun utadi. 20-30 kunlik mevalar 20 kun Davomida va 40-50 kunlik mevalar 10 kun davomida sun’iy ravishda yetiltirib duyilganida durud moddalari, odsillari, linidlari eng ^KUP middorga yetadi, bulardan chidadigan urugaar dam kupayadi va , Urugaarning ekinboplik sifatlari ancha yaxshi buladi.
Poliz ekinlari urugaari rivojlanish davrlarining kdncha davom etishi, urugaarda turli moddalarning xancha tuplanib boriщi ularning ekinboplik va xosildorlik sifatlari turi va naviga xos xususiyatlarigagina botix bulib xolmay, balki uruklik ekinlarni yetishtirish sharoitlari, Tuprok va ikdim sharoitlariga xamda ular ekin urugaarining sifatlariga xam boplikdir. Kulan ob-xavo va Tuprok sharoitlari, urugaix ekinlar agrotexnikasining Yukori darajada bulishi bir muncha yirik va ancha xayotchan urugaar olishga imkon beradi.
Uzbekistan sabzavot-poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tekshirish institutida utkazilgan tadkikotlar (R. S. Raximova, T. G. Muminov, 1979, S. Kuchxorov, 1985) xursatib berganidek xovun urugaari bitta mevasining uzida bir xil bulmaydi. Kovus mevasining urta kismi va asosidan olingan urugaar mutlax OFirligi, unuvchanligi, unib chixib, usib borish energiyasi, tarkibidagi zaxdra moddalar, jumladan yoglar, mikdori jixatidan mevaning uchxi kismidan olingan urugaardan ancha ustun turadi. Birinchi va ikkinchi tartibdagi yon novdalarda bitgan ikkinchi terim, ya’ni ikkinchi safarda uzilgan mevalarning urugaari yaxshi sifatli buladi. Urugaik ekinlarni erta muddatlarda ekib, vaktida sugorib turish, ularga beriladigan uFitlarni fosfor kuprok tushadigan kilib tuvri ishlatish, urugaarni mevalarning eng yaxshilaridan ajratib olish xovun urugaarining ekinboplik va xosildorlik sifatlarini yaxshilaydi.
Usha institutning ma’lumotlariga kura, tur ichida boyituvchi chatishtirish usullari kullanilganida, shuningdek urugai ekinlar uz navi uchun kulay bulgan sharoitlarda parvarish kilib, yetishtirilganida urugaarning ekinboplik va xosildorlik sifatlari yaxshilanadi.
Qovun va boshka poliz ekinlarining urugaari uz unuvchanligini 6-7 yil va bundan kura uzokrok vakt mobaynida saxdab tura oladi. Birok, Yukori ekinboplik sifatlarini xovun urugaari 18 oy sakdaydi, lekin bir yil saxlab kuyilgan urugaar xammadan xup xosil beradi va bunda mevalarning sifati xam yukori bulib chikadi. Urugaarning sakdanish muddati uzaygan sayin tarkibidagi oksil kamayib, nam yutish sur’atlari susayadi, burtish davri chuziladi, urugaarning ekinboplik sifatlari yomonlashadi. Urugaar 5­6 yil saklab kuyiladigan bulsa, tula kimmatli xosil bera olmaydi.
Urugaarning nechogaik uzok sakdana olishi ularning namligi va kanday sharoitlarda turganiga boi lik. Saklashga kuyilgan xovun va boshka poliz ekinlarining urugaarida namlik 7 % va bundan kura kamrok, ombor xavosining nisbiy namligi 30-40 % va xarorati 0 dan - 2°S gacha bulishi kerak. Xaroratning Yukori bulishi urugaarga Yukori xavo namligidan kura kamrok salbiy ta’sir utkazadi, chunki xavo namligi Yukori bulganida uruыarning namligi xam ortib boradi.Chunonchi, XOVO nisbiy namligi 40 % dan 80 % ga xaxar ortganida uularning namligi 6,2-7,3 % dan 12,4-15,2% gacha ortadi. B u sarsa nafas olish va gidrofil jarayonlarning kuchayishiga olib keladi, natijada urugaarning xayotchanligi pasayadi. Shuning uchun urugaarni polietilen sirilgan xopchalarda va xovo kirmaydigan germetik idishlarda saklash yaxshi natijalar beradi. Ogsi maxkam bekiladigan shisha idishlarda poliz ekinlarining urugaari unuvchanligini 18-20 yil davomida yukori darajada saklab turadi.
Seleksiyasining yutuxlari va ystaalishlari. Markaziy Osiyo qovunning urta osiyo kenja turi yetishib chikdan eng kadimgi markazi bulib xisoblanadi. Bu yerdagi sugoriladigan dexxonchilik sharoitlarida Xalk seleksiyasi natijasida nixoyatda xilma-xil madaniy formalar yaratilganki, bular yukori darajada maxsuldor bulgani xolda uzining shirin-shaxarligi va boshka kimmatli xossalarga egaligi bilan ajralib turadi. Polizlarda xalk seleksiyasi yuli bilan yetipggirilgan 180 tadan ziyodrok navlar xozir xam uchraydi.
Uzbekistonda poliz ekinlarining ilmiy seleksiyasini Butuniittifok usimlikshunoslik institutining Urta Osiyo tajriba stansiyasida yigirmanchi yillarda professor K. I. Pangalo va shoFirdlari (M. K. Goldgauzen, D. N. Dudko va boshkalar) boshlab bergan. Ular jaydari navlarni seleksiya yuli bilan yaxshilash metodikasini ishlab chikdilar va 1949 yilgacha 20 dan ortik, navlarni yetishtirib, rayonlashtirdilar. Shu navlardan xozir Buxarka 944, Asati 380, Aravakash 1219, Umrboks 3748, Krrapuchok 3744, Kuk gulobi, Shaxarpalak 2580 navlari rayshshashtirilganigaa xolib kelmokda.
Yangi tashkil etilgan Uzbkiston sabzavot-kartoshka tajriba stansiyasi (xozirgi Uzbekiston sabzavot-poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy- tekshirish instituta) da 1933 yili V. F. Bel-Kuznesova va bir muncha keyinrok P. N. Dudko qovun ustida seleksiya ishlari olib boripp'ui boshladilar. 1943 yilgacha ular 8 ta navni seleksiya yuli bilan yetishtirib, rayonlashtirdilar, shu navlardan Xdndalak-kukcha 14, Shaxarpalak 554, Kukcha 588, Kushbosh 476 navlari rayonlashtirilgan xolida xozirgacha saklanib kolgan.
Oltmishinchi-yetmishinchi yillarda qovunchilik uchoklarida seleksiya ishi boshlandi. Uzbekistan sabzavot-poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy tekshirish institutining Andijon, Samarkand, Buxoro va Xorazm tayanch punktlarida yana jaydari navlar kollek- siyasini yigishga kirishildi. S. Kuchkorov raxbarligi ostida shu navlarning eng yaxshilari ustida kushimcha seleksiya ishlari olib borildi. A. Xarimov boshchiligida xalk seleksionerlarining ishlari jonlantirildi. Ajratib olangan 10 ta jaydari va seleksiya yuli bilan yetishtirilgan 3 ta yangi nav Davlat tekshiruviga topshirildi. R- A. Ranikujaeva tomonidan geterozisdan foydalanish ustida tadkikotlar olib borildi.
Jaydari navlarni yaxshilashga asoslangan seleksiya tajribasi tanlash yuli bilan o`simliklarning kasalliklarga kaushiligini sezilarli darajada oshirib bulmasligini kursatib berdi. Uzbekiston sabzavot-poliz ekinlari va kartoshkachilik ilmiy-tekshiriщ institutida 1973 yildan boshlab duragaylash yuli bilan qovunlarni chidamli kilishga karashilgan seleksiya ishlari boshlandi (A. S Shchukina, R. A. Raximov, S. Akbarov). 1990 yildan 1997 yilgacha Zarchopon geterozis duragayi va Oltintepa, Lazzatli, Tuyona, Oltin vodiy navlari, yirik mevali Ichikizil, Ok, UPUF 1157, Kuybosh 47 va Shaxarpalak 554 navlarining analoglari rayonlashtirildi, bular barcha morfologik va xujalik-biologik belgilarini uzlarining
rayonlashtirilgan ona navlaridan, unsimon shudring kasalligiga 100 foiz va fuzarioz sulish kasalligiga 80-90 foiz chidamlilikni ota usimlik tarikasida donorlik kilgan kind navi Kutanadan olgan edi.
Plenka ostida yetishtirish uchun 1997 yildan boshlab Rokdt degan tez ggishar qovun navi rayonlashtirildi (R. A. Yeanikujaeva, V. I. Zuev, M. U. Xalimova).
Uzbekistan Respublikasida x.ozir 32 ta nav va bitta geterozis duragay rayonlashtirilgan. Bularning 8 tasi jaydari, kolganlari seleksiya yuli bilan yetishtirilgan navlardir.
Qovun usgida mamlakatimizda olib boriladigan seleksiya ishining ustuvor yunalishi ajdodlarimizdan bizga meros bulib kolgan juda kimmatli turli-tuman navlarni saklab kolish va mumkin kadar tularok, kilib kelgusi avlodlarga yetkazib berishdir.
Qovun seleksiyasining eng muxim vazifasi kasalliklar va zararkunandalarga chidamli bulgan, shirin va xushbuy meva beradigan yukori uosilli navlarni yetishtirishdir. Yangi nav va duragaylar xosildorligi jixatidan xozir mavjud bulganlariga Karaganda kamida 25-30 foiz ustun turadigan bulishi kerak. Mevalarining tarkibvdagi k;and, kuruk, moddalar, vitaminlar mikdori kuprok,, etining yumshok- kattikdigi maromiga keltirilgan bulmovi lozim va xokazo.
Kasalliklar va zararkunandalar uzlarining kupayishi uchun sharoitlar kulay kelgan yillarda k;ovun xosilini 30-50 foiz va bundan kura kuprok, kamaytirib yuboradi. Kasalliklar va zararkunandalarga karshi kurashning eng samarali usuli shularga chidamli navlardan foydalanishdir. Shu munosabat bilan qovun ustidagi seleksiya ishining eng mukim yunalishi immunitetni kuchaytirishga karashilgan seleksiya, ya’ni qovun navlarida zamburugai va bakterial kasalliklarga, birinchi galda fuzarioz va un- shudring kasalligiga chidamlilik yuzaga keltirishdir. Gurux, immunitetga ega, ya’ni bir yula ikki va bundan kura kuprok kasallikka chidamli bulgan navlarni yetishtirish xammadan kura kuprok maksadga muvofik bulib xisoblanadi.
Lalmikor yerlarga ekib, undirsa buladigan, kurgokchilikka chidamli qovun navlarini yetishtirib chikarish nixoyatda muxim.
Kozirgi mavjud navlardan kura ancha tez pishadigan navlarni tishtirib chikarishning axdmiyani xam katta. Tez pishar navlar «ta maxsulot beradigan bulishi bilangina xolmay, balki butun xosilini juda xisxa muddat davomida yetishtirib chikaradigan, juda щirin va transportda tashishga chidamli meva beradigan bulishi xam kerak.
Krvun seleksiyasining yana bir muxim yunalishi transportda tashishga yaxshi chidaydigan urta nishar navlarni va uzok saklashga yarokli bulib, saklab kuyish jarayonida sersuv, shirin va xushbuy bulib xoladigan tez pishar navlarni yetishtirib chikarishdir.
Muxim bulib turgan vazifalarning biri palaklari kalta va Fuj bulib usib, ekin parvarishi va xosilini yigib olish ishlarini mexanizatsiyalashga va maydon birligiga kuprok mikdordagi o`simliklarni joylashtirish yuli bilan xosildorlikni oshirishga imkon beradigan navlarni yetishtirishdir.
Krvunni geterozisga karasha seleksiya kilish amaliy jixatdan katta dixxatga sazovardir. Maxalliy sharoitlarga yaxshi moslashgan, ammo kelib chikishi, tezpisharligi va morfologik belgilari jixatidan xar xil ota-ona o`simliklarni, aynixsa ona usimlik sifatida olingan kattik etli yozgi yoki Kuzgi navlarni ota usimlik sifatidagi yozgi kattik etli navlar bilan chatishtirishda geterozisnshi samarasi xammadan kup namoyon bulishi annkdangan.