Iii бўлим. Автотранспорт воситаларини хавфсиз бошқариш ва ҳаракат хавфсизлиги асослари

 
Р=Рk+Рu+Рn+Рb. 
 
Бу тенглама автомобилни тортиш мувозанати (баланси) 
дейилади ва тортиш кучи турли қаршиликларга тақсимланишини 
аниқлаш имконини беради. 
Йўлга тебраниш қаршилиги шинанинг деформацияланишида 
(ички йўқотишлар) ва ғилдирак қолдирадиган чуқур из ҳосил 
қилишда (ташқи йўқотиш), энергия сарфи натижасида ҳосил бўла-
ди. Бундан ташқари, бир қисм энергия шинанинг йўл билан ишқала-
ниши (ўрнига айланиши ёки сирпаниши)да, ғилдираклар подшип-
никлари ишқаланишида ва ғилдиракка ҳаво кўрсатадиган қарши-
ликларда йўқотишдан иборат бўлади. Ғилдирак тебраниш қарши-
ликларининг барча факторларини ҳисоблаш мураккаб бўлганлиги 
учун тебраниш қаршилик кучини барча энергия сарфлашлар йиғин-
диси сифатида автомобилга нисбатан 
ташқи куч
деб аталади. 
Эластик ғилдирак қаттиқ юзага тебранганда ташқи йўқотишлар 
жуда кам бўлади. Шина пастки қатлами гоҳ сиқилади, гоҳ чўзилади. 
Шина алоҳида қисмлари орасида ишқаланиш вужудга келади, 
иссиқлик ажралиб чиқади, шина ўз ҳолатини тиклаганида унинг 
деформацияси учун сарфланган иш тўла қайтмайди. Эластик ғилди-

---

457 
ракнинг тебранишида шина билан йўл контакт жойининг олдинги 
қисмида деформация ошади, орқасида эса камаяди. Деформация-
ланадиган юмшоқ йўл (тупроқ, қор)да қаттиқ ғилдирак думалаганда 
шина деформациясига сарфланадиган йўқотиш жуда кам, асосан 
энергия йўлнинг деформацияланишига сарфланади. Ғилдирак туп-
роққа ботиб уни ён томонларга сиқиб чиқаради, шиббалайди ва 
чуқур из ҳосил қилади. Юмшоқ йўлда деформацияланадиган ғилди-
рак думалаганда ички ва ташқи йўқотишлар содир бўлади. Эластик 
ғилдиракнинг юмшоқ йўлда думалаганида унинг деформацияси 
қаттиқ йўлдагига қараганда кам, тупроқнинг деформацияси қаттиқ 
ғилдиракнинг худди шундай тупроқда думалаганидан кам бўлади. 
Тебраниш қаршилик кучи қуйидаги формула билан аниқланиши 
мумкин.