Iii бап. Халық аралық кредит базары. Корпоратив структураларға шет ел банк кредитлерин қосыў

IV БОБ. ХАЛЫҚ АРАЛЫҚ ФИНАНС БАЗАРЫНДА СУВЕРЕН ҚАРЫЗЛАР.
4. 1. Сыртқы қарыз бойынша улыўма тәреплер.
Жәҳән економикасындағы глобалласыў халық аралық финанс базарында қарыз муғдарының өсиўине де алып келип атыр. Дүня бойынша улыўма сыртқы қарыздарлық 2018-жылдың биринши шерегинде 8 триллион АҚШ долларға
өсип, 247. 2 триллион доллар ямаса глобал ЖИӨниң 318 процентине жетти. Соннан келип шыққан ҳалда суверенли қарызлар, сыртқы қарызлар жөниндетохталып өтемиз.
Халық аралық валюта фонды методологиясына муўапық "сыртқы қарыз" түсиниги норезидентлер алдындағы жәми қарыз миннетлемелерин аңлатады. Мәмлекеттиң жәми қарыз миннетлемелери түрли базар субъектлериниң қарыз
миннетлемелерин өз ишине алады. Олар төмендегилер:
- орайлық ҳүкимет, яғный суверенли қарыз ;
- жергиликли ҳүкиметлер, яғный мунитсипал қарыз ;
- финанслық ҳәм финанслық емес шөлкемлер, яғный корпоратив қарыз.
Әмелдеги "суверен қарыз" түсиниги ҳәм "мәмлекет қарызы" түсиниги өз ара синоним сөзлер ретинде қолланылады ҳәм де бирдей мәнисти аңлатады. Әдетте мәмлекет қарызы ямаса суверенли қарыз орайлық ҳүкимет ҳәм жергиликли ҳүкиметлер қарызларын өз ишине алады. Өз гезегинде сыртқы қарыз суверенли сыртқы қарыз ҳәм корпоратив сыртқы қарызға бөлинеди.
Мәмлекеттиң сыртқы қарыз бойынша турақлылығын баҳалаў ушын төмендеги коеффициентлерди анықлаўға итибар қаратылады :
- сыртқы қарыз / товар ҳәм хызметлер экспорты;
- сыртқы қарыз бойынша төлемлер / жалпы ишки өним;
- сыртқы қарыз бойынша төлемлер / товар ҳәм хызметлер экспорты;
- халық аралық резервлер / сыртқы қарыз ;
- сыртқы қарыз / халық саны ;
- халық аралық резервлер / сыртқы қарыз бойынша төлемлер ҳәм басқалар.
Мәмлекеттиң сыртқы қарыз бойынша турақлылығын баҳалаўда кең қолланылатуғын көрсеткиш жәми сыртқы қарыздың жалпы ишки өнимге қатнасы көрсеткиши болып табылады. Халық аралық валюта фонды усынысларына муўапық жәми сыртқы қарыз ҳәм жалпы ишки өним қатнасының процентте сәулелендирилген көрсаткичи дүняның түрли мәмлекетлеринде сыртқы қарыздарлық рискын баҳалаў имканиятын береди. Егер бул көрсеткиш 30 проценттен аспаса риск дәрежеси төмен есапланады. 30 проценттен 50 процентке шекем жағдайда болса сыртқы қарыздарлық рискы орташа баҳаланады. 50 проценттен жоқары жағдайда болса сыртқы қарыз бойынша жоқары рисклы жағдай жүзеге келгенлиги бақланады. Бирақ айырым мәмлекетлерде сыртқы қарыз дәрежеси келтирилген көрсеткишлерден жоқарылығын да бақлаў мүмкин. Бундай жағдайда тартылған қарыз капиталынан пайдаланыў натийжелилиги жоқары болсада сыртқы қарызға хызмет көрсетиў дурыс жолға қойылған болса өз-өзинен рисклы жағдай дәрежеси пәсейеди.

Әмелиятда халық аралық резервлердиң сыртқы қарызға қатнасын анықлаў арқалы да қарыздарлық дәрежесин баҳалаўға итибар қаратылады. Дүняның түрли мәмлекетлеринде бул коеффициент жоқары дәрежеде сиясий группаланған.

" Мысалы 2015-жыл басында АҚШда бул көрсеткиш 2, 5%, Японияда 46, 2%, Россияда 64, 5% ти қурайды". " 2018 жыл 1-октябр жағдайына көре, Өзбекстанның алтын -валюта резервлери 26, 4 миллиард АҚШ долларын қүрап, улыўма сыртқы қарыздан 1, 7 есе көп болып, 20 айлық импорт қарежетлерин қаплай алады".
Сыртқы қарыздың жалпы ишки өнимдеги үлеси, халық аралық резервлер ҳәм сыртқы қарыз өз аро қатнасынан тысқары миллий економикалар сыртқы қарыз турақлылығынды баҳалайтуғын қосымша төмендеги индикаторлардан да пайдаланылады (-кесте):
Халық аралық қарыз базарында қаржылар тартыў ушын қарыз инструментлериниң тийкарғы еки типинен, яғный емиссион ҳәм емиссион емес инструментлеринен пайдаланылады. Бунда емиссион инструментлер қурамына түрли қарыз қымбатлы қағазлары, емиссион емес инструментлерге болса ҳәр қыйлы кредитлер киритиледи. Бүгинги күнде бул инструментлер өз ара қатнасы 2/1 ге тең екенлигин да бөлек белгилеп өтиў зәрүр.
Мәмлекетлер суверенли қарыз алыўшылар ретинде халық аралық финанслық шөлкемлерден ямаса басқа мәмлекетликлер ҳукиметлеринен кредитлер алыўды, соның менен бирге Евро облигациялар көринисинде орта ҳәм узақ мүддетли қарыз қымбатлы қағазларын шығарыў ҳәм де жайластырыў арқалы қаржылар тартыўды әбзал көреди. Буған Өзбекстаннын Жәҳән банки, Азия раўажланыў банки, Европа тиклениў ҳәм раўажланыў банки сыяқлылардан кредитлер тартылғанлығы, 2019-жыл феврал айында 5 жыллық ҳәм 10 жыллық Евро облигациялар жайластырыў арқалы 1 миллиард доллар қаржы тартылғанлығы мысал бола алады.
Бүгинги күнде Евро облигациялар суверенли сыртқы финанслық тәмийнлеўдиң тийкарғы инструменти есапланған бир ўақытта Өзбекстан тәрепинен суверенли евро облигациялардың жәҳән финанс орайларынан бири болған Лондон фонд биржасында табыслы жайластырылыўы сыртқы қарызды диверсификациялаўда да әҳмиетке ийе болады.
Суверенли сыртқы қарыз бенен байланыслы мунасәбетлердиң нәтийжели шөлкемлесторилиўи көп тәрептен мәмлекеттиң халық аралық кредит рейтингине тиккелей байланыслы. Себеби суверенли кредит рейтинг қарыз алыўшы мәмлекеттиң исенимлилик дәрежеси ҳәм кредит рискын баҳалаўға мүмкиншилик береди. Ҳәзирги ўақытта уш халық аралық рейтинг агентликлери, яғный Standard&Poor‘s, Moody‘s Investors Service ҳәм Fitch Ratings дуняда тән алынған агентликлер болып табылады. Әйне солардың кредит рейтинглери халық аралық инвесторлар тәрепинен кредит рискларын баҳалаўда кең пайдаланылады. Standard&Poor‘s, Moody‘s Investors Service ҳәм Fitch Ratings рейтинг агентликлериниң кредит рейтинги көрсеткишлери төмендегише баҳаланады.

Мәмлекет суверенли кредит рейтингин анықлаўда рейтинг агентликлери тәрепинен төмендеги тийкарғы көрсеткишлерге итибар қаратылады :

- жалпы ишки өним және оның өсиў дәрежеси;
- инфлятсия дәрежеси ҳәм бул бойынша прогнозлар ;
- халықтың жумыс менен бәнтлиги;
- мәмлекет бойынша жалпы сыртқы қарыз дәрежеси (суверенли ҳәм корпоратив сыртқы қарыз );
- шет ел инвестицияларға хызмет көрсетиў;
- мәмлекет бюджети атқарыўы жағдайы ;
- мәмлекет саўда балансы ;
- мәмлекет төлем балансы қурамы ҳәм нәтийжелери.
Халық аралық кредит рейтингин баҳалаўдың бир неше түрлери әмел қилсада, инвесторлар ушын суверенли евро облигациялар емитент кредит рейтингин баҳалаўда зәрүрли есапланады. Себеби евро облигация инвесторға қарыздардың узақ мүддетли қарыз миннетлемелерин өз ўақтында атқара алыў қәбилетин баҳалаў имканиятын береди.
Халық аралық рейтинг баҳалаў әмелиятында перспективалы прогнозларға да итибар қаратылады. Ол жағдайда кредит рейтинги өзгерислери баҳаланады ҳәм де прогноз турақлы, унамлы, унамсыз ҳәм раўажланып атырған тәризинде баҳаланады.
Әдетте суверенли кредит рейтинги алыныўы, суверенли евро облигациялар жайластырылыўы корпоратив емитентлер ушын да халық аралық финанс базарларына шығыўына жол ашады. Соның менен бирге корпоратив кредит рейтинги алыўда да әҳмиетке ийе болады. Соны айрықша атап өтиў керек, корпоратив кредит рейтинги искерлик жүргизип атырған мәмлекет суверенли кредит рейтингинен жоқары болмайди.
Егер қандайда бир мәмлекетте сыртқы қарыз бойынша хызмет көрсетиўде мәселелер, қыйыншылықлар бақланса, бул мәмлекет сыртқы қарыз дағдарысын басынан өткеріп атырған есапланады. Суверенли қарыз алыўшыға салыстырғанда өз сыртқы қарызларына хызмет көрсеткиш пенен байланыслы режели төлем бойынша бир ретлик кешиктириў қолланылса бундай жағдай техникалық дефолт есапланады.
Егерде белгиленген мүддет (мысалы, бир ай ) даўамында қарыздар мәмлекет өз миннетлемелерин атқара алмаса суверенли дефолт жүз бериўи мүмкин, яғный қарыздар мәмлекет халық аралық кредиторлар алдындағы өз сыртқы қарыз миннетлемелерин орынлаў жағдайында емес деп дағаза етиледи. Суверенли дефолт ҳүкиметлердиң өз финанслық миннетлемелери тийкарғы суммалары ямаса процентлери бойынша төлемлерди белгиленген мүддетлерде әмелге асыра алмаўы тийкарында енгизиледи.
Суверенли қарыз бойынша дефолт сыртқы қарыз ҳәм ишки қарыз бойынша дефолтқа бөлинеди. Сыртқы қарыз бойынша дефолт шет ел кредиторлар алдындағы шет ел валютадағы миннетлемелердиң орынланбаўы нәтийжесиндеги дефолт болып табылады.
Ишки дефолт болса резидент кредиторлар алдындағы миллий валютадағы миннетлемелери орынланбаўы нәтийжесинде жүзеге келеди.
Дүня бойынша улыўма сыртқы қарыздарлық 250 триллион АҚШ долларына жақынласқан бир ўақытта қарызлардың тийкарғы бөлеги (178, 3 трлн. доллар ) раўажланған экономикалар есабына түўры келсе, қалғаны (68, 9 трлн. доллар) раўажланып атырған мәмлекетлерге тийисли болып табылады.
Халық аралық қарыз базарында ең көп қарыз АҚШ долларында ажыратылған. Бул тәреп мәлим дәрежеде риск дәрежеси жоқарылығын да аңлатады. Раўажланған мәмлекетлерде халық аралық облигацияларнинг 30 проценттен жоқары бөлеги АҚШ долларында жайластырылған болып, 2019 жылдың биринши шерегиниң өзинде улыўма баҳасы 900 млрд. АҚШ долларлық қарыз қапланған.
Раўажланып атырған мәмлекетлер бойынша болса 2019-жыл ақырында 2, 7 трлн. долларлық облигациялар ҳәм синдикат кредитлери бойынша миннетлемелер атқарылыўы керек. Олардың үштен бир бөлеги әйне АҚШ долларында төлениўи белгиленген. АҚШ долларында алынған қарыз миннетлемелерин орынлаў бойынша Аргентина, Колумбия, Египет, Нигерия (ҳәр биреўиниң алған сыртқы қарызының 75 проценти АҚШ долларында ), Мексика (62 процент), ЖАР (57 процент), Бразилия (50 процент) ҳәм Туркия (47 процент) ең үлкен қәўипке дус келиўи мүмкин. Россияның буған байланыслық көрсеткиши 20 проценттен зыят болса, ең кем муғдар Индонезия, Саудия Арабиясы, Тайланд, Индия ҳәм Китайға тийисли болып табылады.