Iii. Asosiy nazariy qism (ma’ruza mashg’ulotlari)

Diniy dunyoqarash shakllanishi va mohiyati. Diniy dunyoqarash- dunyoqarashning tarixan ikkinchi shakli dindir. (Din so’zi arabchadan tarjimada e’tiqod, ishonch, ishonmoq degan ma’nolarni anglatadi.) Mif kabi, din zamirida ham e’tiqod, tuyg’ular va emosiyalar yotadi. Garchi din kurtaklari ««aqlli odam» dunyoqarashi shakllanishining dastlabki bosqichlarida, ya’ni taxminan 40-60 ming yil muqaddam paydo bo’lgan bo’lsa-da, umuman olganda u dunyoqarashning mustaqil shakli sifatida keyinroq, jumladan mif ta’sirida insonning mavxum fikrlash qobiliyati sezilarli darajada kuchaygan davrda vujudga kelgan.

Diniy dunyoqarash odamlarning g’ayritabiiy narsalar (xudolar, ««oliy aql», qandaydir absolyut va sh.k.)ga bo’lgan e’tiqodiga asoslanuvchi tegishli xulq-atvori va o’ziga xos harakatlaridir. Agar mifologiyada an’anaga, rivoyat qiluvchining, ya’ni oqsoqolning obro’siga e’tiqod kuchli bo’lsa, dinda g’ayritabiiy narsalarga e’tiqod birinchi o’rinda turadi, oliy kuchlar nomidan rivoyat qiluvchi ruhoniylar obro’si esa ikkinchi darajali rol o’ynaydi.

Xullas, din murakkab ma’naviy tuzilma va ijtimoiy-tarixiy hodisa bo’lib, unda e’tiqod muqarrar tarzda birinchi o’ringa qo’yiladi va hamisha bilimdan ustun turadi.

Mifologik dunyoqarashda barcha hodisa va voqealarning sababi afsonaviy kuchlar hisoblansa, diniy dunyoqarashda ularning o’rnini turli dinlarga xos bo’lgan xudolar va ilohiy qudratlar oladi. Diniy dunyoqarash ham insonning olam mohiyatini bilishdagi o’ziga xos bir yo’l, bir bosqichdir. Diniy dunyoqarashning shakllanib borishi bilan din kelib chiqadi.

Din voqelikni o’ziga xos aks ettiruvchi ijtimoiy hodisadir hodisadir.

Diniy dunyoqarashning muhim jihatlari diniy tuyg’u, diniy aqidalarga ishonish, sig’inish, diniy e’tiqod va shu kabilar tashkil qiladi.

Diniy dunyoqarashning boshlang’ich elementi – bu diniy tuyg’udir. Diniy tuyg’u – bu kishilarning tabbaruk va aziz, deb tasavvur qilinadigan mavjudotlarga, muqaddaslashtirilgan buyumlar, shaxslar, joylarga, bir-birlariga, o’z-o’ziga, shuningdek, ilohiy mazmunda talqin etiladigan tabiat va jamiyat hodisalariga munosabatlarda paydo bo’ladigan hissiyotdir. Diniy dunyoqarashning ikkinchi elementi – diniy aqidalardir. Diniy aqidalar o’z mazmuni bilan dunyo va undagi voqea-hodisalarni ilohiy e’tiqod asosida tushunish bilan bog’langan tasavvurlar va tushunchalardir. Masalan, bunday aqidalarning namunasi sifatida islom dinining sunniylik mazhabida shakllangan iymon talablariga oid aqidalarni ko’rib chiqish mumkin. Ular: Allohning yagonaligi, farishtalarning mavjudligi, diniy kitoblarning muqaddasligi, payg’ambarlarga ishonish lozimligi, oxiratning borligi, taqdirning ilohiyligi, o’lgandan keyin qayta (qiyomat kuni) tirilishiga ishonish.

Diniy dunyoqarashning navbatdagi elementi – bu biron buyumga, narsaga, hayvon yoki daraxtga, kishiga yoki nihoyat, xudoga sig’inishdir. Sig’inish sodda yoki murakkab bo’lishi mumkin. Sig’inishning sodda ko’rinishi – kishilarning kundalik hayotida ilohiy kuchlarga toat-ibodat qilishidir. Sig’nish diniy tasavvurlar va g’oyalarni ifoda etuvchi, ilohiy kuchlarga, ilohiy ob’ektlarga qaratilgan, yakka yoki jamoa bo’lib bajariladigan ramziy hatti-harakatdir. Maslan, ta’zim qilish, tiz cho’kish, sajda qilish, bosh egish, qo’l qovushtirish, toat-ibodat qilishlar sig’inishning sodda ko’rinishidir. Nomoz o’qish, Qur’on o’qish va o’qitish, qurbonlik va xudoyi qilish, diniy bayramlarni nishonlash sig’inishning murakkab shakllaridir. Sig’inish bilan kishidagi ruhiy ehtiyoj qondiriladi.

Sig’inish diniy e’tiqod bilan chambarchas bog’liq. Diniy e’tiqod diniy dunyoqarashning muhim elementi bo’lib, u g’ayri tabiiy kuchlar va ilohiy mavjudotlarga, diniy tasavvur va tushunchalarga, diniy g’oyalar va qarashlarga so’zsiz ishonishdir. Diniy e’tiqod diniy tuyg’uni, dinga va xudoga ishonishni, din muqaddas, deb qaraydigan narsalarga sig’inishni keltirib chiqaradi. U dindor kishilarni his-tuyg’ularini, xulq-atvorlarini belgilab beradi. Diniy e’tiqod dinga ishonuvchi kishilarning butun hissiy va aqliy-intellektual jihatlarini qamrab oluvchi ma’naviy hodisadir. Xullas, diniy dunyoqarash borliqni, tabiat va jamiyatni, insonni, uning ongi va tafakkurini ilohiy kuchlar va shu kabilarning hohish-irodasiga va kuch-qudratiga bog’lab tushuntiradi hamda shu asosda dunyoning o’ziga xos ilohiy-ruhiy manzarasini yaratadi.

Ilohiy kuchlarga, g’ayri tabiiy narsalarning qudratiga ishonish, ilohiy shaxslarga sig’inish kishilar ongida asta-sekin xudo haqidagi tasavvurning paydo bo’lishiga olib keldi. Xudo – deyarli barcha dinlarda va diniy ta’limotlarda bosh ob’ekt bo’lgan oliy ilohiy qudratdir, kuchdir. Barcha diniy ta’limotlarda xudo o’z hohishiga ko’ra dunyoni – butun borliqni, uning ko’rinishlar ni yaratganligi va idora qilishi aytiladi. Xudoni o’ta takomil topgan, mukammal, oliy va g’ayri-tabiiy ilohiy kuch sifatida qarash diniy dunyoqarashning asosiy belgisidir. Diniy dunyoqarashning shakllanishi va taraqqiyoti xudo to’g’risidagi diniy ta’limot – ilohiyot (teizm)ni vujudga keltirdi. Ilohiyotda “xudo” tushunchasi faqat diniy tushuncha bo’lmay, balki falsafiy tushunchaga ham aylandi. Xudo tushunchasi ilohiyotda barcha narsalarning ijodkori, adolat va haqiqatning oliy timsoli, hamma umuminsoniy qadriyatlarning yaratuvchisi sifatida talqin etiladi.

Diniy dunyoqarashning takomillashi natijasida kishilar hayotida har doim uchrab turadigan dunyoviy muammolar ham ilohiy tus olaboshlaydi.

Nihoyat, diniy dunyoqarashga ko’ra butun borliq olam, tabiat, jamiyat, insonning o’zi ham Xudo tomonidan yaratilgan, uning ijodi mahsuli, hamma joyda va hamma narsada xudoning irodasi hukumrondir. Diniy dunyoqarashga ko’ra, dunyo: “bu dunyo” va “u dunyo”dan iboratdir. “Bu dunyo” insonlar vaqtincha yashaydigan o’tkinchi, aldamchi dunyodir. “U dunyo” esa insonlar vafotidan ekyin ularning ruhlari yashaydigan birdan-bir haqiqiy boqiy va abadiy dunyodir. Shuning uchun inson bu yolg’onchi va o’tkinchi dunyo deb o’zining “ dunyosini unutmasligi, “oxirat”ni o’ylashi kerak, deyiladi.

Diniy dunyoqarashni teologiya deb ataladigan falsafiy fan o’rganadi. Teologiya olam va odam munosabati, umrning mazmuni, hayot va o’lim muammosi kabi masalalarni ilohiyot, diniy e’tiqod tushunchalari bilan bog’lab tahlil qilish hamda o’ziga xos mukammal tizimini yaratgan. Bugungi kunda diniy dunyoqarashning bir talay asosiy vazifalari orasida, uning hayot ziddiyatlarini bartaraf qilish bilan bog’liq regulyativ faoliyati nihoyatda muhimdir. Umuman, dinning barkamol avlodni tarbiyalashdagi o’rni va ahamiyati benihoyat ulkan va u tobora ortib bormoqda.

Afsonaviy, diniy dunyoqarashni falsafiy dunyoqarashdan butunlay ajratib tashlab bo’lmaydi, Ular inson tafakkuri salohiyatining bir-biri bog’langan shakllaridir, bosqichlaridir.