Ii-qism: elektromagnetizmdan laboratoriya ishlari to’plami

III. Ishni bajarish tartibi va tajriba xatoliklarini hisoblash.

1. 
   2-rasmdagi tasvirlangan qurilmaning elektr zanjirini yig’ing (УМВ ning “Б” qisqichlarga -akkumulyatorni va “X” qisqichlariga tekshiriladigan mis simning X₁va X₂ uchlarini ulang).
   
2. 
   УМВ ko’prigining qo’llanmasin o’qib o’rganing va uni quyidagi tartibda kirishib ishga tayyorlang. Ish rejimi ulagichi “PВ-MВ-ПM”- ni “MВ” holatga qo’ying; galvanometr strelkasini uning “korrektor” burchagi yordamida nolni ko’rsatishiga erishing; “K”-kaliti tugmachasini bosib qo’ying; “K3”-kaliti tugmachasini ko’tarilgan holatga qo’ying ( uning bosilgan holatida galvonometr kirishi qisqa tutashtirilib, uning strelkasi tinchlantiriladi).
   
3. 
   t-termometrga qarab mis simning t₁ - temperaturasini yozib oling. Uning shu temperaturaga mos keladigan qarshiligini (R_X1) aniqlang. Buning uchun ko’prik yelkalari nisbatining burchagini (M) zarur holatga qo’ying (1-jadvalga tayanib). So’ng taqqoslash yelkasi qarshiliklari dekadalarining burchaklari (R) yordamida, dastlab ko’prikning “Грубо” kaliti tugmachasini bosish bilan, so’ngra “Точно” kaliti tugmachasini bosish bilan galvanometr ko’rsatishini nol holatiga keltiring. Keyin M va R- larning qiymatlarini yozib oling va shu qiymatlar bo’yicha (12) formuladan foydalanib R_X1- ni (bilvosita ) hisoblab toping.
   
4. 
   Qizdirgichni shahar elektr tarmog’iga ulang. t-termometrning kapillyar nayi bo’ylab simob sathi ko’tarila boshlaganini kuzating. Unga qarab misning temperaturasi har safar 10⁰ ga ( masalan, ) oshganda t₂,t₃ va h.z. t temperaturalar mos keladigan R_X2 , R_X3 va h.k.. qarshiliklarni 3- bandda bayon qilingan tartibda kirishib hisoblang. R_X – ni hisoblashni termometr eng kamida 90⁰S ni ko’rsatganicha davom ettiring.
   
5. 
   Olingan natijalar bo’yicha R_X(t) bog’lanish grafigini chizing. Buning uchun dastlab, millimetrlarga bo’lingan maxsus qog’ozda chiziladigan (t,R_X) koordinata sistemasi o’qlarida eng qulay masshtab tanlang.
   
6. 
   Olingan grafikdan foydalanib mis qarshiligining termik koeffisiyentini (11) hamda (13) ifodalar bo’yicha hisoblang: 1) (11) bo’yicha - ni hisoblash uchun, 5- bandda chizilgan, R_X(t) bog’lanish grafigini R_X o’qini kesganicha davom ettiring. Shu kesishgan nuqta ordinatasi R₀-ga teng bo’ladi. (11) bo’yicha -hisoblanadi; 2) (13) bo’yicha -ni hisoblash uchun, 5-bandda olingan grafik ustida yetarlicha bir-biridan uzoqda joylashgan ikkita nuqtaning koordinatalaridan (R_x1t₁, R_x2,t₂) foydalaning. Uchta juft shunday nuqta uchun topilgan -ning uchta qiymatidan uning o’rtacha qiymatini hisoblang [ =( ₁+ _{2+ 3})/3].Har ikki usul bilan -ning qiymatlarini o’zaro taqqoslang.
   
7. 
   -ni (R₀-ni ham) eng kichik kvadratlar usulidan (EKKU) (I-bobning §2.4-da bayon qilingan foydalanib yana ham aniq hisoblash mumkin. Shu maqsadda =R_X), A= R₀, V=R₀ va t=X belgilashlar kiritib (10) dan quyidagi ko’rinishdagi ifodani olish mumkin:
   

y=AX+В
Bu ifodaning A va В koeffisiyentlarini I- bobdagi (17) ifoda orqali shu bobning oxirida keltirilgan, “Paskal” tilida tuzilgan EHM dasturidan foydalanib EHM da hisoblang. Keyin R₀=B, ekanligini hisobga olib ( -ning bu qiymatini uning 6-bandda topilgan qiymati bilan taqqoslashni ham unutmang.) R_X(t) bog’lanishning [yani (10) ning] empirik ko’rinishini yozing. t- ga turli qiymatlar berib, shu empirik bog’lanish bo’yicha R_X-qiymatlarini hisoblang va ularning 5-bandda chizilgan R_X(t) tajribaviy grafikning ustiga tushishini tekshiring.

8. 
   Tajriba xatoliklarini hisoblang.
   

A. 1) R_x-ni (12) bo’yicha bilvosita aniqlashning nisbiy xatoligi:
(15)
Bundagi va -lar УМВ ko’prigining yelkalar nisbati va taqqoslash yelkasi dekadalarini aniqliqlashning sinfi bilan topiladi.

1. 
   -ni (12) bo’yicha bilvosita aniqlashning absolyut xatoligi:
   

(16).

2. 
   Oxirgi haqiqiy natijani yozing:
   

(17 )
B. 1) -ni EKKU bilan aniqlashdagi absolyut xatolik:
(18)
Bundagi ΔA va ΔB – larni I- bobdagi (20) ifoda bilan hisoblang.

2. 
   R_x -ni EKKU bilan aniqlashdagi nisbiy xatolik:
   

(19)
Bunda ham oxirgi haqiqiy natijani (17) bo’yicha yozishingiz mumkin.

9. 
   Ish yuzasidan xulosalar chiqaring va hisobot yozing. Xisobot oxirida xulosalaringiz berilgan bo’lishi shart.
   

Nazorat savollari

1. 
   Metallarda tok hosil qiluvchi zarralarni aniqlash bo’yicha o’tkazilgan klassik tajribalarning mohiyatini ayting.
   
2. 
   Metallar elektr o’tkazuvchanligining klassik elektron nazariyasining moxiyati va asosiy xulosalari haqida gapiring.
   
3. 
   Metallar elektr qarshiligining fizik moxiyati qanday? Metallarning elektr qarshiligi temperaturaga qanday bog’liq?
   
4. 
   Elektr qarshilikning termik koeffisiyenti deb nimaga aytiladi? Uning fizik ma’nosi qanday va u tajribada qanday topiladi?
   
5. 
   УМВ rusumli universal o’zgarmas tok ko’prigining tuzilishini va uning yordamida qarshilikni o’lchash usulini tushuntiring.
   
6. 
   R_X(t) tajribaviy bog’lanishga EKKU ni qo’llab qarshilikning termik koeffisiyentini aniqlashni tushuntiring.
   

23.