Ii-qism: elektromagnetizmdan laboratoriya ishlari to’plami

Ishni bajarish tartibi.

1. 
   1- rasmdagi sxema yig`iladi.
   

1-rasm

2. Ampermetr va voltmetrning bir nechta ko`rsatishlari 1-jadvalga yozib olinadi. Buning uchun avtotransformator surgichini harakatlantirib kuchlanish qiymatini o’zgartirib boramiz.
3. Berilgan kuchlanishlar uchun navbat bilan ketma-ket va parallel hollar uchun ampermetr hamda voltmetrning ko`rsatishlari jadvalga yozib jlinadi. Buning uchun 2 va 3-rasmlardagi sxemalar yig`iladi.

2-rasm

3-rasm
1-jadval.

		U(V)	I(A)	R(Om)	P(Vatt)
Bitta lampa uchun	1.
	2.
	3.
Lampalar ketma-ket	1.
	2.
	3.
Lampalar parallel	1.
	2.
	3.

4. Jadval natijalariga asosan quyidagi grafiklar tuziladi:

Yuqoridagi qator funksiyalari bir grafikda, pastdagilari esa ikkinchi grafikda aks ettirilishi kerak.
Grafiklar analiz qilinib, qarshilikning kuchlanishga bog’liqligi qaysi hollarda qandayligi ham baholansin.
Sinov savollari.
1. Elektr toki va tok kuchi deganda nimani tushunasiz?
2. Qarshilikning temperaturaga bog’liqlik ifodasini keltiring.
3. Elektr tokining quvvati va uning fizik ma’nosi ayting
4. Nima uchun ketma-ket ulanganda lampalar har xil nur tarqatadilar?
5. Om qonunining differensial ko’rinishini keltirib chiqaring
6. Elektr toki ishining birligini ayting.
7. Bir kVt·soat necha Joulga teng.
8. Joul-Lens qonunining differensial ko’rinishini keltirib chiqaring
9. Elektr tokining ishi va quvvati uchun formulalarni yozing.
10. Nimaga asoslanib 1ot kuchi 736 Vt.ga teng qilib olingan.
11. Ishni bajarish tartibini tushuntiring va ishga xulosa qiling.

9. 
   ISSIQLIK ELEKTR YURITUVCHI KUCHNI
   

ANIQLASH.
Ishning maqsadi: tugunlarda kuzatiladigan termoelektr hodisalar bilan tanishish va termoparani darajalash usulini o’rganish.
Kerakli jihozlar: Termopara, isitgich, termometr, mikroampermetr, ulovchi simlar.
Nazariy qism.
Moddalar tuzilish nazariyasiga ko’ra, metallar kristall panjara tuzilishiga ega bo’lib, erkin elektronlar uning sirtidan bug’lanib turadi. Shuning uchun metall sirti qo’sh elektr qatlam bilan (11010^-8sm) o’ralgan bo’ladi (1-rasm). Bu qo’sh elektr qatlam elektronni metall sirtidan cheksizlikkacha chiqishga yo’l qo’ymaydigan potensial o’raning chuqurligi W_p–metall ichida va sirtida elektron ega bo’lishi mumkin bo’lgan energiyalar farqi qadar bo’ladi. Agar energiyalar o’qida elektron energiyasini energetik sath bilan belgilasak, yuqorida aytilganlarni quyidagi tarzda tasvirlash mumkin bo’ladi:

1-rasm. 2-rasm.
Absolyut nol temperaturada elektron ega bo’lishi mumkin bo’lgan eng yuqori energiya W_F Fermi sathi deyiladi. Elektron metall sirtidan cheksizlikkacha chiqib ketish uchun qo’sh elektr qatlam kuchini yengishda ish bajara oladigan energiyaga ega bo’lishi lozim. Ana shu energiyaga chiqish ishi deyiladi.
,
1797 yilda italiya olimi Volta chiqish ishlari har xil bo’lgan turli jinsli metallar bir–biriga tegizilganida ularning uchlarida potensiallar ayirmasi vujudga kelishini aniqladi. U shunday metallar qatorini tuzdiki, (Al, In, Sn, Cd, Pb, Sb, Bi, Hg, Fe, Cu) har bir metall o’zidan oldingisiga nisbatan musbat zaryadlanib, tugun potensiallar ayirmasi yig’indisi 0,1 - 10 V chamasiga etadi. (3-rasm)

3-rasm
I. Tajribalar shuni ko’rsatadiki, ochiq zanjirdagi tugun potensiallar ayirmasi oraliq metallarni tabiatiga bog’liq bo’lmay, faqat chetki metallar kimyoviy tabiatiga, kontakt temperaturasiga bog’liq.

(1)
II. Agar zanjir berk bo’lib, kontaktlar temperaturasi birday bo’lsa (4-rasm), potensial sakrashlarning algebraik yig’indisi nolga teng bo’ladi.
(2)
1821 yilda Zeebek har xil jinsli juft metallardan, berk zanjir tuzib, kontakt temperaturalari turlicha bo’lganda tok hosil bo’lishini kuzatadi. (4-rasm)

4-rasm
Bu hodisa termoelektrik effekt deb, moslama esa termojuftlik (termopara) deb yuritiladi. Zanjirdagi tok kuchi kontaktlar temperaturasi ayirmasiga proporsional bo’lib, uni vujudga keltiruvchi sabab termoelektr yurituvchi kuch (T.E.Yu.K.) dir.

Termoelektr yurituvchi kuch son jihatdan chiqish ishlarining va elektronlar kondensatsiyasi farqi tufayli vujudga kelgan potensial sakrashlar yig’indisiga teng bo’lib, berilgan yo’nalish uchun quyidagicha ifodalanadi:
(3)
Zanjir berkligi sababli chiqish ishlari farqiga tegishli potensial sakrashlar yig’indisi 0 (nol’) ga teng.

u holda (3) ning ko’rinishi quyidagicha bo’ladi:
(4)
bu yerda,
kontakt temperaturasi T^ ga farq qilganda berilgan juft metall uchun qancha volt E.Yu.K. hosil bo’lishini bildiradi va termo E.Yu.K. doimiysi deyiladi.
U har bir juft o’tkazgich sistemasi uchun xarakterli bo’lgan o’zgarmas kattalikdir.
Masalan: jufti uchun
chegarasida
Termoparalarni ketma-ket ulab (100-1000) termoustuncha hosil qilinadi va undan kam quvvatli tok manbai sifatida foydalaniladi, bundan tashqari o’ta yuqori va past temperaturalarni aniq ulchashda ishlatiladi.
Ushbu tajriba ishida termoparani darajalash quyidagicha amalga oshiriladi.
Eksperimental qurilma M va N termopara va galvanometrdan tashkil topgan. Termoparaning A va B uchlari kavsharlangan bo’lib, A uchi K – suvli idishga tushirilgan va bu idish I isitgich yordamida isitiladi.