Ii mis kimyoviy

Davriy sistemadagi o’rni va atom tuzilishi. Mis –tartib raqami 29, atom massasi 63,546, zichligi 8,920 g/sm³, t_suyuq= 1083⁰C; t_qayn=2573⁰C; qizil rangli kubik kristallik mеtall, issiqlik va elеktr o`tkazuvchanligi katta; xavoda oksidlanib qorayadi, nam xavoda gidroksikarbonat hosil bo`lgani uchun ko`karadi; kislotalarda va ammiakda erib, tuzlar hosil qiladi. Misdan kimyoviy apparaturalar (issiqlik almashgichlar, muzlatkichlar, plazmatron dеtallari va boshqalar) tayyorlanadi. 30% dan ortiq mis sanoatda mis qotishmalari sifatida ishlatiladi.
Cu mis I B guruh d-elementlari qatoriga kiradi. Tartib raqami 29.Atomining elektron konfiguratsiyasi Cu<sup>+29</sup><sub>2</sub>)<sub>8</sub>)<sub>18</sub>)<sub>1</sub>)
1s<sup>2</sup> 2s<sup>2</sup>2p<sup>6</sup> 3s<sup>2</sup>3p<sup>6</sup>4s<sup>1</sup>3d<sup>10</sup>
Nisbiy elektromanfiyligi-1,9 ga teng.
Atom radiusi -0,128 nm. Neytronlar soni.
Atom massasi -63,546 m.a.b(gmol)
Elekron konfiguratsiyasida ns pog`onachanaing bitta elektroni (n-1) d- orbitaga ko`chishi hisobiga (n-1) d<sup>10</sup>-konfiguratsiya batamom barqaror bo`lib ulgurmagan.Shu sababli ularning bir necha valentlik holatlari ma`lum. Mis 1 va 2 valenlikka ega. U kuchsiz qaytaruvchi bo`lib, qiyin oksidlanadi. Kimyoviy bog` hosil qilishda atomidagi tashqi va ohiridan bitta oldingi qavatdagi elektronlar qatnashadi.Shu sababli oksidlanish darajasi +2 va +1 ga teng. U ikki izatopdan iborat. <sup>64</sup>Cu-69% va <sup>65</sup>Cu-31%, uning yana 9 ta izotopi olingan. Yuqorida aytib o`tilganidek,mis 1 va 2 valenlikka ega bo`lishi bilan birga 3 valentli mis birikmalari yaxshi tekshirilmagan. 1 va 2 valentli birikmalar yaxshi tekshirilgan. Ikki valentli mis birikmalari barqarordir, shuning uchun biz ishlatadigan mis birikmalarining ko`pi ikki valentli mis birikmalaridan iborat.

1.3.Mis kimyoviy elementi

Mis / Cuprum (Cu)
Atom raqami Koʻrinishi	29 Qizgʻish yumshoq metall
Atom xossasi
Atom massasi (molyar massasi)	63,546 m. a. b. (g/mol)
Atom radiusi	128 pm
Ionlashish energiyasi (birinchi elektron)	745,0 (7.72) kJ/mol (eV)
Elektron konfiguratsiyasi	[Ar] 3d10 4s1
Kimyoviy xossalari
Kovalentlik radiusi	117 pm
Ion radiusi	(+2e) 72 (+1e) 96 pm
Elektrmanfiylik (Poling boʻyicha)	1,90
Elektrod potensiali Oksidlanish darajasi	0 2, 1
Termodinamik xossalari
Zichlik	8,96 g/sm³
Solishtirma issiqlik sigʻimi	0,385 J/(K·mol)
Issiqlik oʻtkazuvchanlik	401 Vt/(m·K)
Erish harorati	1 356,6 K
Erish issiqligi	13,01 kJ/mol
Qaynash harorati	2 840 K
Qaynash issiqligi	304,6 kJ/mol
Molyar hajm	7,1 sm³/mol
Kristall panjarasi
Panjara tuzilishi	kubik markazlashgan
Panjara davri	3,610 Å
Panjara/atom nisbati	n/a
Debay harorati	315,00 K

oksidlanadi, hosil bo`lgan oksid mis sirtida zich parda hosil qiladi, bu parda misni havo kislorodi ta`siridan saqlaydi, lekin nam havoda misning sirti CuCO₃,Cu(OH)₂ bilan qoplanib, ko`karadi 250-275C gacha qizdirilgan mis qora rangli CuO qatlam bilan qoplanadi, uning ichki qismida qizg`ish rangli mis(I) oksid Cu₂O qatlami hosil bo`lishi mumkin.
Kimyoviy xossalari. Mis elementining kimyoviy xossasiga to`xtalar ekanmiz, uning quyidagi eng muhim xossalarini aytib o`tishimiz lozim.

1. 
   Mis gruppachasi elementlari o`z birikmalaridan metal holatga oson qaytariladi;
   
2. 
   Ular juda ko`p ligandlar bilan kompleks birikmalar hosil qiladi. Mis va mis gruppacha elementlarini olishda bu ikki xususiyat katta axamiyatga ega.
   

Odatdagi temperaturada misning kimyoviy aktivligi past bo`ladi, ammo qizdirilganda uning aktivligi oshadi; 400C temperaturada esa Cu havodagi kislorod bilan birikib, mis (II)oksid (CuO) ni, 600C dan yuqori temperaturada esa mis (I)oksid (Cu₂O) hosil qiladi.
4Cu+O₂= ⁶⁰⁰2Cu₂O
2Cu+O₂=⁴⁰⁰2CuO

Vodorod bilan mis bevosita birikmaydi. Mis oltingugurt bilan bevosita birikadi; 2Cu+S=Cu₂S qora cho`kma.

Gazsimon xlor bilan katta uy temperaturasida ham shiddat bilan reaksiyaga kirishadi, qizdirilgan mis esa suyuq bromda yonadi:
Cu+Cl₂=CuCl₂
Cu+Br₂ → CuBr₂
Oddiy sharoitda quruq havoda oksidlanmaydi, lekin nam havoda CO₂ ishtirokida yuzasi ko`karib qoladi:
2Cu+H<sub>2</sub>O+CO<sub>2</sub>+O=CuOH)<sub>2</sub>CO<sub>3</sub>
Kislorod bo`lmasa, xlorat kislota va suyultirilgan sulfat kislota bilan mis ta`sirlasha olmaydi. Sulfat kislota bilan har xil sharoitda turlicha reaksiyaga kirishadi:

1. 
   Konsentrlangan sovuq sulfat kislota bilan:
   

Cu+H₂SO₄=CuO+SO₂+H₂O

2. 
   Konsentrlangan issiq sulfat kislota bilan:
   

Cu+2H₂SO₄=CuSO₄+SO₂+2H₂O

3. 
   Suvsiz kislota bilan 200 temperaturada kirishadi:
   

2Cu+2H₂SO₄=Cu₂SO₄+SO₂+2H₂O

4. 
   Suyultirilgan sulfat kislota va kislorod bilan temperatura ta`sirida:
   

2Cu+2H₂SO₄+O₂=2CuSO₄+2H₂O₄
Bundan tashqari nitrat kislota bilan ham shiddatli reaksiyaga kirishadi.

1. 
   Konsentrlangan nitrat kislota bilan ta`sirlashib NO₂ hosil qiladi:
   

Cu+4HNO₃=Cu(NO₃)₂+2NO₂+2H₂O

2. 
   Suyultirilgan nitrat kislota bilan reaksiyaga kirishib NO hosil qiladi:
   

3Cu+8HNO₃=3Cu(NO₃)₂+2NO+4H₂O
Mis xlorid kislota bilan oksidlovchilar yoki kislorod ishtirokida o`zaro reaksiyaga
kirishadi:
2Cu+4HCl+O<sub>2</sub>=2CuCl<sub>2</sub>=2H<sub>2</sub>O
Mis organik moddalar bilan ham yaxshi ta`sirlashadi.

1. 
   2Cu+4CH₃COOH+O₂=[Cu₂(H₂O)₂(CH₃COO)₄]
   

Yana bir kimyoviy xossalaridan biri uning ammiak eritmasida yarqirab qolishidir :
Cu→[Cu(NH₃)₂]OH ↔[Cu(NH₃)₄](OH)₂
Mis sulfat ham ammiak bilan reaksiyaga kirishib kompleks birikma hosil qiladi: CuSO₄+4NH₃=[Cu(NH₃)₄]SO₄