Ii-bob. O’zbekiston respublikasi “qizil kitob”i o’simliklar bo’limining solishtirma taxlili

Qurg’oqchilik bu - uzoq muddat yog’ingarchilikni ro’y bermay atmosfera havosining haroratini ortishi, tuproq namligining kamayishi, o’simlik uchun suvga bo’lgan talabini amalga oshmasligi bo’lib hisoblanadi.

Qurg’oqchilik atmosfera havosini o’ta darajada qizib ketishi unda namlikning kamayib ketishi bilan boshlanadi. Atmosferada uzoq muddat yog’irgarchilikni bo’lmasligi tuproqda namlikni yo’qolib tuproq qurg’oqchiligiga sabab bo’ladi. Bu davrda o’simlik suvsizlikdan chanqaydi.

Qurg’oqchilikka chidamlik-bu o’simlikni uzoq muddat davomida namlik yetishmasligiga chidashi, to’qima, hujayra, barg, ildiz, novdalarni suvsizlanishi. Bunday davrda o’simlikdan olinadigan hosil qurg’oqchilikni qancha muddat davom etishiga bog’liq.

Tuproqda sodir bo’ladigan qurg’oqchilik uzoq muddat davomida yog’irgarchilik bo’lmasdan havo haroratining hamda quyosh yoritilishining kuchli bo’lishi bilan, shamol ta’sirida tuproq yuzasidan suv bug’lanishining ko’payishi bilan ro’y beradi. Bu holatlarning hammasi o’simlik ildizi atrofidagi tuproqni qurishiga, namlik zahirasining kamayishiga sabab bo’ladi.

Atmosfera havosidagi qurg’oqchilik tuproqdan suvni bug’lanib chiqib ketishiga, yer osti suvini yuqoriga ko’tarilish rejimini buzilishiga sabab bo’lib, o’simlik so’liydi. Agarda o’simlikda ildizlari yaxshi taraqqiy etgan bo’lsa, atmosferadagi qurg’oqchilik mobodo o’simlikbardosh bera oladigan darajadan oshib ketmasa katta zarar yetkazmaydi. Atmosfera havosidagi qurg’oqchilik ko’p muddit davom etsa, yog’irgarchilik bo’lmasa tuproqda qurg’oqchilik sodir bo’lishiga sabab bo’ladi, bu o’simlik uchun halokatli ta’sir qiladi.

Ko’p hollarda atomsferadagi va tuproqdagi qurg’oqchilik orqama-orqa ro’y beradi. Atmosfera qurg’oqchiligi yakka holda ko’pincha bahorda sodir bo’ladi. Tuproqdagi qurg’oqchilik yozni boshlanishi, o’rtasida tuproqdagi namlik zahirasi tugagan davrda bo’ladi. Tuproqdagi qurg’oqchilik ta’sirida doimo hosil kamayadi, xatto butunlay yo’qoladi.

O’simlikka nam yetishmasligi va yuqori haroratning birgalikda ta’siri ro’y beradi.

Qurg’oqchilik eng avvalo o’simlikda suv almashinuvini undan keyin ko’plab fiziologik jarayonlarini buzadi.

Atmosfera havosidagi qurg’oqchilik yuqori harorat quyosh nurining kuchliligi bilan avvalo o’simlikda, poya va barglarning o’sishini to’xtatadi. Hosilni kamaytirib qisqa muddatda ―issiq urishidan‖ o’simlik qurib ham qoladi. Garmselni eslatadigan havoning qurg’oqchiligi o’t o’simliklarda barglarini ko’p qismini qurib qolishiga sabab bo’ladi. Buta va mevali daraxtlarda novdani uchi quriydi. Gulni shakllanayotgan urug’ va mevalarni zararlaydi. Bu holat o’simlikni shu yilgi hosilini keskin kamayishiga olib keladi.

II-BOB. O’ZBEKISTON RESPUBLIKASI “QIZIL KITOB” I O’SIMLIKLAR BO’LIMINING SOLISHTIRMA TAXLILI (1984, 1998 va 2006 yilgi nashrlar asosida)