II. BOB GOLLAND VA INGLIZLARNING YAPONIYAGA KELISHI 2.1 Shimabar qo‘zg‘aloni 1600-yilga kelib Gollandiyaning “Lifde” kemasi Yaponiya qirg‘oqlariga yaqinlashadi. Bundan habar topgan Tokugava Ieyasu kema a’zolaridan birini shaxsan so‘roq qilish istagini bildiradi. “Lifde” yo‘l ko‘rsatuvchi sifatida xizmat qilgan ingliz Uilyam Adamsni olib kelishadi. Bu odam Ieyasuda shunchalik kuchli taassurot qoldiradiki, u Adamsni o‘ziga maslahatchilik lavozimiga taklif qiladi. Adams bunga rozi bo‘lgandi. U yapon tilidagi Miura Andzin ismini oladi. Yuqori martabali samuray unvonini olib, unga katta daromad keltiradigan mulkka egalik qiladi. Adams Ieyasu davrida juda yuqori lavozimni egallagan va uning eng ishonchli odamlaridan biri bo‘lgan. U ingliz savdogarlariga katta yordam ko‘rsatgan. O‘zi yomon ko‘rgan ispanlar va portugallarga oz bo‘lsa ham zarar yetkazgan bo‘lishi qaramay, Ieyasuga yaxshi xizmat qilgan. O‘sha paytda Britaniya orollariga Filipp II ning “Yengilmas Armada” ni bosib olish tahdid borligi hali hamon uning yodida edi.
Ispan va portugaliyaliklar Yaponiyadagi avvalgi ta’sirini tiklashga urinishdi. Katolik missionerlari Kyushu orolidagi portlarga kelishni davom etishgandi. Tahlikali vaziyatga qaramay, iezuitlar va boshqa ibodatxonalar o‘rtasidagi janjal va fitnalar to‘xtamadi. Albatta, bularning barchasi Adams va Gollandiyaliklarga qarshi asosiy zarbani berish uchun qilingan edi.
Adamsning Yaponiyadagi yuqori mavqei haqidagi turli xil mish-mishlar Yevropagacha yetib bordi. 1609-yilda butun Gollandiya floti Yaponiyaga yetib keldi. Gollandiyaliklar hech qanday diniy tashviqot o‘tkazmaslik haqida va’dalar berib o‘tilgan muzokaralardan so‘ng, ularga Xirado shahrida savdo punktini ochishga muoffaq bo‘lishdi. 1613-yilga kelib inglizlar ham xuddi shunday ruxsatnomani olishga sazovor bo‘lishgan.
Shu vaqtda Yaponiyada katoliklarni ta‘qib qilish kuchaygandi. 1612-yilda Ieyasu nasroniylik qarshi dahshatli zarba berdi. U missionerlarni davlat va Buddaning dushmanlari deb e’lon qildi. Ularni kemalarga joylashtirib, mamlakatdan chiqarib yubordi. Bundan tashqari, qolgan ko‘plab yapon nasroniylari esa o‘sha paytda rivojlanmagan Xonshu orolining shimoliy hududlariga joylashtirildi.
Buning ustiga, Angliya va Gollandiya 1619-yilda Uzoq Sharq suvlarida Ispaniya va Portugaliya kemalarini topib kelish to‘g‘risidagi shartnomani imzoladilar. O‘sha vaqtda Nagasakida 30 ta ispan rohiblari birdaniga yoqib yuborilishi to‘g‘risida farmoyish chiqdi. Yaponlar tomonidan taqdim etilgan ruxsatnomalar tufayli inglizlar va gollandlar Xiradodagi savdo portlarini saqlash qolishga muvaffaq bo‘lishgandi.
Yapon nasroniylik davri tugagandek tuyulgandek edi, ammo tez orada yana bir fojiali voqea sodir bo‘ldi.
Yaponiyaga birinchi missionerlar kelganidan to keyingi 80 yil ichida nasroniylik mamlakat janubida chuqur ildiz otgandi. Yangi din xalq orasida keng tarqaldi. Hukumat uchun eng katta xavf aholi orasida dinni keng yoyilishi bo‘lib qoldi. Ammo feodal xristianlar bilan muomala qilish ancha oson edi. Bundan tashqari, “xalq xristianligi” ham hukmron sinfga umuman tahdid solmasdi. O‘rta asrlarda antifeodal kayfiyat, bid’at shaklini olgan edi. Yaponiyada ma’lum bir bosqichda katolik dini bunday qarshi kuchga aylangandi. Shuning uchun XVII asrning 30-yillarida syogunat hukumati nasroniylarni shafqatsizlik bilan quvg‘in qildi. Asir olingan katoliklar esa dahshatli qiynoqlarga solindi.
1637-yilga kelib doimiy ta’qiblarga uchrash oqibatida umidsizlikka tushgan nasroniylar ulkan miqyosda isyon ko‘tarishga majbur bo‘lishdi. Asosiy voqealar Shimabara yarim orolida bo‘lib o‘tdi, shuning uchun qo‘zg‘olonning nomi tarixga Shimabara qo‘zg‘aloni nomi bilan kirgan.
Qo‘zg‘olon aslida hokimiyatning soliq siyosatidan noroziligi tufayli boshlangandi. Biroq, juda tez orada diniy tusga ega bo‘ldi. Qo‘zg‘olonning boshida o‘zini Amakusa Shiro degan ism olgan va Iso Masihning yana bir mujassami deb e’lon qilgan Masuda Tokisada ismli yigit turdi.
Xristianlar jasorat bilan kurashdilar va dastlab bir nechta g‘alabalarni qo‘lga kiritdilar. Syogunat ularga qarshi 125 ming kishilik qo‘shin tuzgandan keyingina, ular qal’ada boshpana topdilar va u yerda bir necha oy davomida qattiq qamalga dosh berdilar. Har safar qasrni egallab olishga urinishlar muvaffaqiyatsizlik bilan tugaganligi sababli, syogun Tokugava gollandlardan yordam so‘rab murojaat qiladi. Gollandiyalik N. Kukebaker ismli qo‘mondon Gollandiya kemasiga isyon ko‘targan nasroniylarning istehkomlarini dengizda 15 kun davomida bombardimon qilishni buyurdi. Shundan so‘ng, gollandlar chekinishga majbur bo‘lishdi, lekin avval kemaning barcha qurollarini syogun armiyasiga topshirdilar. Boshqa yo‘l qolmaganligi sababli, qo‘zg‘olonchilar qal’adan chiqib ketishga harakat qilishdi. Bu esa ular uchun falokat tarzida yakun topdi.
G‘oliblar dahshatli qirg‘inni amalga oshirdilar va deyarli barchani o‘ldirib yuborishdi, mahbuslar uchun esa turli xil qiynoqlar tayyorlandi. Barcha qo‘lga kiritilgan piktogramma, xochga mixlangan mixlar va boshqa diniy narsalar yig‘ilib, nasroniylardan ularga tupurish va oyoqlari bilan ezg‘alashni talab qilishgan. Bu talablarni bajarishdan bosh tortganlar yo‘llar bo‘ylab o‘rnatilgan xochlarga mixlangan. Syogun bu o‘yin-kulgilardan charchaganida, qolgan mahbuslarni baland jarlikdan dengizga tashlandilar.
Xristianlarni yo‘q qilishda o‘zlarining ishtiroki uchun Gollandlar Yevropada qattiq tanqid qilindi. Biroq, syogunni qo‘llab-quvvatlagan Kukebakerning fikri to‘gri chiqdi. Keyinchalik 200 yil davomida Gollandiyaliklar yagona Yaponiyaga kira olgan yevropaliklarga aylanishdi. Faqat ularga Nagasaki portiga kirishda Dejima orolida savdo qilishga ruxsat berilgandi.
Portugaliya va Ispaniya missionerlaridan XVI-XVII asrlarning boshlarida Yaponiya tarixidagi shov-shuvli voqealga sabab bo‘lgan qiziqarli hujjat meros qoldi. Ularning Yaponiyada bo‘lishlari haqidagi eng qiziqarli xotiralarni Luis Frois, Alessandro Valignani, Joao Rodriges qoldirdilar. Yapon tilini mukammal bilgan, ko‘p yillar Hideyoshi va Ieyasu ostida tarjimon bo‘lib, yapon tilining birinchi sistematik grammatikasini, batafsil yapon-portugal lug‘atini tuzishga muoffaq bo‘lishgan. Uning Yaponiyadagi Iezuitlar ordenining 2 jildlik tarixining o‘nlab sahifalarida rasmlar, peyzajlar, bog‘lar va ayniqsa choy marosimini tavsiflashga bag‘ishlangan artefaktlar ko‘p bo‘lgan. Bundan tashqari, Rodrigez yapon xalqining ma’naviy madaniyatining eng yuksak namoyandalaridan biriga aylangan.
