Ii bob gapda muhim ahamiyatga EGA bo’lgan tinish belgilari

II BOB Gapda muhim ahamiyatga ega bo’lgan tinish belgilari.
2.1. Vergul va nuqtali vergul belgilarining
qo‘llanilishi
Reja:

1. 
   Vergul belgisi va qo‘llanish holatlari
   
2. 
   Nuqtali vergul belgisining qo‘llanilishi
   

Tayanch tushunchalar: nuqta, so‘roq, undov, darak gap, buyruq gap, so‘roq gap, remarka, numerativ, sarlavha, raqamlar, bosh harflar, matematik ishora.

Vergul belgisi va qo‘llanish holatlari

Vergul o‘zbek yozuvida XX asr boshlaridan qo‘llana boshladi. “Turkiston viloyatining gazeti” sahifalarida 1901-yildan, Toshkentda nashr etilgan “Taraqqiy” gazetasida esa 1906-yildan boshlab ishlatilgani ma’lum. Vergul eng qadimgi tinish belgilaridan bo‘lib, o‘zining uzoq tarixiga ega: u G„arbiy Yevropa yozuvlarida XV asrdan tinish belgisi sifatida qo‘llana boshlagan .
Vergul eng ko‘p qo‘llanuvchi va eng ko‘p vazifali tinish belgilaridan hisoblanadi.
A.Fitrat vergul haqida shunday fikr bildiradi: (,) yarim tinish belgisidir. Gapning qaysi bo‘lagi birdan ortiq bo‘lsa, gapning uyushqon bo‘laklaridan birtasi juda uzun bo‘lsa, gap orasida “kirish so‘z” bo‘lsa, gapda undash so‘zi bo‘lsa, mana shularni boshqalaridan ajratmoq uchun “,” belgisi qo‘yiladir, bunga kelgach o‘quchining yarim nafas olg‘ancha turib o‘tishi lozim:
Qop-qora tuban tim-tin yerlarni
Qo‘ydi-da, oldin ko‘klarga oshdi.
(Elbek)
Otajon, men kechalari uypoylash uchun kelin bo‘lib keldimmi?
(Cho‘lpon)
O‘ng, so‘l uni tepkan, uni urg‘an,
Inson-da yotib uyqug‘a toldi.
So‘lg‘un, qora, turg‘un dema ko‘rdim,
Mungli kechaning mungli chog‘inda... (Fitrat)
Vergul gap ichida qo‘llaniluvchi, yakka va qo‘sh qo‘llanuvchi, bir elementli, murakkav vazifali tinish belgisidir. Uning qo‘llanishi asosan mantiqiy-grammatik prinsipga asoslanadi.
Vergulning qo‘llanish holatlarini quyudagicha guruhlash mumkin:

1. 
   Sodda gapda vergulning ishlatilishi.
   
2. 
   Qo‘shma gapda vergulning ishlatilishi.
   

Sodda gapda quyidagi hollarda vergul ishlatiladi:
1. Gapda bog‘lovchisiz, tenglanish intonatsiyasi bilan bog‘langan uyushiq bo‘laklar bir-biridan vergul bilan ajratiladi: Bakovul oldida turli-tuman ro‘mol, gilam, kalish, choponlar bo‘ldi. (T.Murod) Umuman, odamlar hayotlarida bo‘lgan xatolar, gunohlarini tan olmaslikka moyil. (O.M.)
2.Zidlovchi teng bog‘lovchilar vositasida bog‘langan uyushiq bo‘laklar ishtirok etgan gaplarda mazkur bog‘lovchilardan oldin vergul qo‘yiladi: Yovvoyi quvrayning yaproqlari, gullari va changlarida odamning boshini aylantiradigan, chekkanda hushini eltadigan va xayolini koklarda sayr qildiradigan, lekin me’yoridan ortsa, ruhni ezadigan, qiynaydigan va oxir-oqibat jinni qilib qo‘yadigan moddalar bo‘ladi. (Ch.Aytmatov) Bo‘rilarni uchratgani, ⁶⁷ ko‘kyol bo‘ri o‘qday uchib boshidan oshib o‘tgani, ammo unga ziyon yetkizmagani esiga tushdi. (Ch.Aytmatov)
3.Takror qo‘llanuvchi teng bog‘lovchi yoki bog‘lovchi vazifasidagi birliklar (biriktiruvchi, ayiruvchi, inkor) vositasida bog‘langan uyushiq bo‘laklar vergul bilan ajratiladi: Zulflarini toblab-toblab... Ham iboli, ham ginali kulib-kulib... qo‘shiq aytadi! (T.Murod) Emishki, yo kuyov, yo kelin birinchi bo‘lib birovi oyog‘ini bossa, ana shu ro‘zg‘orda umr bo‘yi o‘ktam bo‘ladi!_(T.Murod). Quvonchli damlarda esa xohlasam ham na onamni, na otamni tushimda ko‘rolaman (O‘.Hoshimov).