Ii. Боб Фуқаро ва ишлаб чиқаришга мўлжалланган биноларнинг ёнғин хавфсизлиги

Текстил ишлаб чиқаришда қўлланиладиган модда ва материалларнинг ёнғин хавфи /1; 2; 3; 10; 11; 16; 18; 20; 22/

Текстил ишлаб чиқариш жараёнларида қўлланиладиган модда ва материаллар ҳақида умумий тушунча, уларнинг ёнғин хавфи бўйича хусусиятлари. Ёнғин хавфи ва ёнғин хавфсизлиги бўйича техник ечимлар.
Табиий тола – бу энг кенг тарқалган табиий ҳолдаги ўсимлик толаси. У пахтани қайта ишлаш корхоналарида пахта толасидан олинади. Пахта толаси чигитдан махсус технология орқали ажратиб олингандан сўнг ташишни енгиллаштириш учун оғирлиги 160-220 кг бўлган кип усулида прессланади.
Етилган пахта толаси юпқа целлюлоза деворли каналчали қувурчалар кўринишига эга бўлади. Каналларда қуриб қолган протоплазма қолдиқлари ва ҳаво бўлади. Тола ташқариси юпқа қатламдан иборат бўлиб, унинг таркибига ўсимлик, жонивор мойлари ва мум киради. Бу моддалар толанинг ҳўлланишини қийинлаштиради.
Пахта толаси кимёвий-таркибига кўра қуйидаги моддалардан ташкил топган: целлюлоза- 94,5 %, оқсил- 1,2 %, мумсимон моддалар – 0,3-0,6 %, пектинлар – 1,2 %, чиқинди (ис, куя)-1,14 % ва бошқа моддалар-1,36 %.
Пахта, ёнувчи толасимон енгил алангаланувчи материал (модда), ёндириш манбаидан узоқ вақт чўғланиб ёниш хоссасига эга ва бунда ёниш натижасида ҳосил бўлган газсимон моддаларни ўзига ютади. Алангаланиш ҳарорати-210⁰С; ўз-ўзидан ёниш ҳарорати-407⁰С; ўз-ўзидан қизиш ҳарорати-60⁰С; пахта чангининг ҳаводаги миқдори 44-90 г/м³ бўлганда портловчан муҳит; чанг миқдори 395 г/м³ бўлганда портлаш натижасида ҳосил бўладиган максимал босим 630 кПа тенг бўлади; босим ошишининг тезлиги 12,9-17,5 МПа/с; минимал ёндириш энергияси 25 мДж. Пахта азот ва сульфат кислотаси ҳамда оксидловчилар билан таъсирлашганда ўз-ўзидан ёнишга лаёқатлидир. Пахтага теккан ўсимлик ёғлари енгил оксидланади ва унинг ўз-ўзидан алангаланишига олиб келади.
Тўзитилган пахта чиқиндисининг ёниб тугаш тезлиги тажриба йўли билан аниқланган. Чиқиндининг энг катта ёниб тугаш тезлиги биринчи 5 дақиқада бўлиб, бу тезлик 30 кг/(м²*соат) етган. 5 дақиқадан сўнг чиқиндини ёниб тугаш тезлиги бир текисда камайиб борган ва 20 дақиқанинг сўнгида ўртача ҳисобда тезлик 10 кг/(м²*соат)га тенг бўлган. Тажриба шуни кўрсатдики, ёниш маҳсулотларини чиқариб юбориш учун шахта кесишмасининг ўсиши чиқиндининг ёниб тугаш тезлигини ортиб боришига олиб келади. Тажриба давомида ўртача ёниб тугаш тезлиги 15 кг/(м²*соат)га тенг бўлган. Ёниш маҳсулотининг концентрацияси хонадаги газ алмашинувига боғлиқ. Ортиқча ҳаво коэффициенти 9,6 бўлганда тажрибанинг бошланғич 2-дақиқасидан сўнг шахтадаги газларнинг концентрацияси: азот 78,9 %, кислород 19 %, карбонат ангидрид 1,7 %, углерод оксиди 0,4 % ташкил қилган. Омборхоналардаги прессланиб той пахта (кип) ҳолатига келтирилган ва штабел усулида тахланган пахталар ёнганда 5-7 дақиқа ичида олов биринчи бўлиб штабелларни устки юза қисмини қамраб олади, сўнг аста секинлик билан ички қисмига кириб боради. Бунинг натижасида тўлиқ ёниш юз бермаганлиги туфайли катта миқдорда заҳарли тутун ажраб чиқади. Той пахта (кип) тўлиқ ёнмаслиги ҳавони кирмаганлиги туфайли содир бўлади ва бундай ҳолатда ёниш бир неча соатлаб, ҳатто суткалаб давом этиши мумкин. Ёниб бўлган пахтадан кул ранг сочилиб кетувчи кул қолади. Қуйида пахтани ёнғин хавфи бўйича кўрсаткичлари келтирилган.

Ёниш ҳарорати, ^0С	210
Чўғланиш ҳарорати, ^0С	205
ўз-ўзидан ёниш ҳарорати, ^0С	407

Пахта толаси алиф ёки ўсимлик ёғи билан шимдирилса, азот ёки сульфат кислотаси таъсирида ўз-ўзидан ёнади. Толадаги алиф ёки ўсимлик ёғи ўз-ўзидан ёниш ҳолатини тезлаштирганлиги билан ёнғин хавфига эга. Алиф шимдирилган пахтани бир неча соатдан сўнг ёниб кетган ҳолатлари маълум, мисол учун 200 грамм олиф ёғи шимдирилган ва 150х105х105 ҳажмга эга қисман сиқилган пахта, 40⁰С ҳароратда 9 соатдан сўнг ёниш юз берган.
Зиғир поя (лён) толаси. Уни зиғир пояларидан олинади. Зиғир пояси цилиндр шаклидаги узун поядан иборат бўлиб, унда турли мақсадда ишлатиладиган кичик тўпламдаги тўқималар концентрация ҳолатида жойлаштирилган. Қуритилган зиғир поясида ёғочга 70-75 % ва узун толали зиғирпоя тўпламига 25-30 % тўғри келади. Пўстлоқ қатламининг тўпламидан техник зиғир поя толаси олинади. Техник зиғир поя толанинг кимёвий таркиби қуйидагилардан иборат: целлюлоза - 80 %, ўсимлик мўми ва ёғ – 2,5 %, лигнин –2 %, зола– 0,7 %, азотли пектин моддалар ва бошқа аралашмалар – 6,6 %.
Зиғир поя толаси кичик энергияли ёндириш манбасидан ҳам осон ёна олади. Смоленск ёнғин техник станциясининг маълумотига кўра, зиғир поя толасининг юзаси бўйлаб ёнғин тарқалиш тезлиги, вертикал ҳолатда 0,15 м/с, горизонтал ҳолатда 0,09 м/с (2 м/с шамол тезлигида) ташкил қилади. Тўзиган зиғир поя толасининг ёниб тугаш тезлиги – 0,47 кг/(м²*дақиқа). Толани ёниши давомида унинг ҳарорати 1160⁰С га қадар кўтарилади, максимал иссиқлик нурланиши эса 4-6 ккал/(см²*дақика) тенг.
Каноп толаси канопни бирламчи қайта ишлаш орқали олинади. Каноп узунлиги ва техник хусусиятига кўра арқонли, ипли ҳамда тола қалинлигига қараб яна бир неча турга бўлинади. Каноп толасида 74 % дан 77 % гача целлюлоза мавжуд. Ёнғин хавфи бўйича зиғир поя пахта толасига яқин.
Ҳиндистон канопи (джут) тара маҳсулотларини тайёрлашда ишлатилади. Ҳиндистон канопи учқунда осон ёна олади. 107⁰С ҳарорат остидаги иссиқлик таъсирида ёна олиш ва кимёвий ўз-ўзидан ёниш хусусиятига эга (яъни ўсимлик ёғи шимдирилган катта миқдордаги ва нам ҳолатдаги каноп иссиқ жойда сақланса). Ҳиндистон канопида ёғ кичик тезлик билан ишқорланади, негаки, каноп кичик юза улушига эга. Каноп микробиологик ўз-ўзидан ёниш хусусиятига эга.
Сунъий кимёвий тола. Сунъий толаларга вискоз, ацетат, триацетат, полиноз, мис-аммиакли ва бошқалар киради. Вискоз толасини ишлаб чиқариш учун ёғочдан олинадиган табиий целлюлоза қўлланилади. 1 м³ ёғочдан 140 кг қадар вискоз толаси олинади. Уни ип (жгут) ва штапел толаси кўринишида олинади. Штапел толасини пахта, жун, лавсан, капрон ва бошқа толалар билан аралашган ҳолда қайта ишлаб чиқарилади.
Вискоз толаси ёндирилган қоғоз исини берувчи ҳид тарқатиб жуда катта тезлик билан ёнади. 175-180⁰С ҳароратда вискоз толаси эрий бошлайди, 235⁰С ҳароратда эса ёниб кетади. Кичик энергияли ёндириш манбасидан ҳам ёна олади. Вискоз толаси кимёвий ёки микробиологик ўз-ўзидан ёниш хусусиятига эга эмас. Ёнаётган тола сочма сув билан яхши ўчирилади.
Ацетат толаси. Толани ишлаб чиқариш учун биринчи хомашё сифатида ацетилцеллюлоза ишлатилади. Ацетилцеллюлозани олиш учун ёғоч целлюлозасига уксус кислотаси (эритувчи сифатида) ва олтингугурт кислотаси (катализатор) иштирокидаги уксус ангидриди билан ишлов берилади. Ацетилцеллюлоза органик эритувчиларда эрийди. Ацетат толасидан олинган ип жуда ингичка бўлиб, юқори сифатли газлама ва трикотаж маҳсулотларини ишлаб чиқариш учун ишлатилади. Ацетат ип ва ацетат штапелли толалар вискоз толасидан сифати билан фарқ қилади. Ацетат толаси тез ёнади ва толанинг охирги учида ўралиб олган қаттиқ тўқ-қўнғир рангли шарча ҳосил қилади. Олов олингандан сўнг ёниш тўхтатилади. Ёниш маҳсулотлари уксус кислотасининг исини билдирувчи ҳид тарқатади.
Ацетат толаси 320⁰С ҳароратда ёнади, ўз-ўзидан ёниш эса 445⁰С ҳароратда юз беради. Ацетат толаси кимёвий ўз-ўзидан ёнишга мойил эмас. Тола микроорганизм ва плесенига юқори даражада чидамлик, лекин органик эритувчиларга, ацетон ва мураккаб эфирларга чидамсиз, яъни тола кучли ҳолда ишиб кетади ва эрийди, перхлорэтиленда эса қисман шикастланади ҳам. Тола 10 % ли қуруқ натрий таъсирида сарғиш тус олиб чангланади ва эрийди. Толанинг гидроскоплиги 6-8 %, ўчириш воситаси сифатида сочма сув қўлланилади.
Сунъий толаларни оддий органик бирикмаларни кимёвий синтез қилиш йўли билан олинади. Сунъий толани олиш учун бирламчи хомашё сифатида ацетилен, бензол, винилацетат, стирол, этилен, этиленгликоль ва бошқалар ишлатилади.
Ҳозирги кунда сунъий полиамидли толалар капрон, анид, эанант; полиэфирли–лавсан; поливанилли–хлорин, виннон, саран; полиакрилонитирлли – нитрон толалар кенг миқёсда ишлаб чиқилмоқда.
Полиамидли тола. Бу толани ишлаб чиқариш учун фенолни мураккаб кимёвий қайта ишлаш йўли билан олинадиган поламидли смола қўлланилади. Полиамидли смолалар бир-биридан унчалик фарқ қилмайди. Мисол учун: анид смоласи кимёвий тузилишга кўра капрон смоласидан фарқ қилмайди, лекин капронга нисбатан 40⁰С юқори ҳароратда эрийди. Текстил хусусияти бўйича капрон толаси анид толаси билан бир хил, энант толаси эса капронга нисбатан юқори ёруғликка чидамлилиги ва эгилувчанлиги (эластичность) билан фарқ қилади.
Капрон ва эгилувчан толани ишлаб чиқариш учун полимеризация қилинганда, поликапролактам ҳосил қилувчи капралактам қўлланилади. Эриган қоришмадан охирги вазиятда капрон толаси олинади. Анид толаси гексамитлендиамина ва адипин кислотасидан олинади. Энант толаси эса бошланғич моддалар этилен, тўрт хлорли углерод ва порфор ЧХЗ-57 бўлган аминоэанант кислотасидан олинади.
Полиамид толасидан устки трикотаж, кўйлак, плаш ва бошқа маҳсулотларини ишлаб чиқаришда фойдаланилади. Штапелли полиамил толаси жун, пахта, вискоз ипи ва бошқа толалар билан биргаликда қайта ишлайди. Иссиқлик таъсирида куйиб, қотиб қоладиган целлюлозали толаларга нисбатан полиамид толаси эрийди. 140⁰С ҳароратда толанинг мустаҳкамлиги 60-70 % камаяди. Капрон 214-218⁰С, анид 250-255⁰С, энант 223-230⁰С ҳароратда эрийди. Толалар ҳидсиз, яна қайта ип олиш имкони бўлган юмшоқ шариклар ҳосил қилиш билан эрийди. Бу материаллар эриган ҳолатида жадаллик билан ёнади.
Капрон 395⁰С ҳароратда, анид 355⁰С, энант 415⁰С ҳароратда ёнади. Ёнаётган полиамид толалари сочма сув билан яхши ўчирилади.
Тола чиқиндиларининг ёнғин хавфи
Барча толали маҳсулотларни қайта ишлаш жараёнида ахлат чиқади (чиқинди) ва улар бир неча гуруҳга бўлинади: калавали, маиший пахта (вата) ли, қайтарма ва ҳ.к. қолдиқлар.
Калавали чиқиндилар маълум захира хомашё сифатида фойдаланилади. Шунинг учун ип-калава ишлаб чиқариш корхоналарида уларни тўлиқ хомашёга қўшимча ёки нави паст ашё сифатида қўлланилади. Чиқиндиларни қайта ишлаш учун чиқинди тозаловчи, титувчи ва бошқа машиналардан фойдаланилади.
Маиший пахта чиқиндилари турли навдаги пахталар олишда қўлланилади. Турли чиқиндиларни эса той ҳолатида пресслаб хўжалик эҳтиёжлар учун юборилади.
Калава ишлаб чиқариш машиналарида тозаловчида ип узилганида ўралиб қолган ҳалқа кўринишидаги чиқиндилар ҳосил бўлади. Ҳалқаларни ипни ажратиб олувчи ва титув машиналарида қайта ишловдан ўтгандан сўнг қолдиқлар билан қўшиб аралаштирилади ва той (кип) ларга прессланади.
Барча чиқиндилар ва шу билан бир қаторда қайтарма қолдиқлар ҳам цехлардаги чиқинди бўлимига келиб тушади ҳамда навларга ажратилади. Чиқинди бўлимида қайта ишлаш ва пресслаш жиҳозлари ўрнатилган бўлиб, чиқиндилар 120-130 кг оғирликдаги тойларга жойлаштирилади.
Кўпинча ишлаб чиқариш чиқиндилари ўз таркибига кўра тўрли кўриниш ва келиб чиқишдаги толалардан иборат бўлади. Шунинг учун ишлаб чиқариш чиқиндиларининг ёнғин хавфи улар таркибида қандай компонентлар мавжудлиги ва улар аралашмада қанча фоизлиги билан белгиланди.
Чиқиндилар ёнишининг биринчи 2-4 дақиқаларида ҳароратни бирдан кўтарилиши кузатилади. Тажрибалар натижасида уларнинг ўртача ёниш тезлиги 7,1 кг/(м²*соат) эканлиги аниқланган. Иссиқлик ажраб чиқиши 3500 ккал/кг тенг. Алангани толали материаллар юзаси бўйлаб ўртача тарқалиш тезлиги 0,015 м/сек.

59.