Ii-боб. Экология хукукининг тушунчаси, предмети, тамойиллари ва тизими

4§. Экология ҳуқуқининг тамойиллари, усуллари ва тизими.

Ҳар бир фан соҳаси, шу жумладан экология ҳуқуқи фани ижтимоий муносабатларни тартибга солиш жараёнида ўз йўналишлари, яъни тамойилларга эга бўлиб, ўз навбатида ҳар бир фан соҳасининг мақсад ва вазифаларидан келиб чиқади.
Экология ҳуқуқининг тамойиллари - табиат-жамият тизимидаги ўзаро муносабатлар йўналиши, чегараларини белгилаб беришда экологик-ҳуқуқий механизмининг барқарорлигини кафолатшда ва қонунчилик қоида-талабларнинг экологик муносабатларини тартибга солиш тартибини белгилашда муҳим аҳамиятга эгадир.
Бизга маълумки, экология ҳуқуқи табиат билан жамият ўртасидаги ўзаро муносабатларни ҳуқуқий тартибга солади. Шу жумладан, табиатнинг инкор этиб бўлмайдиган қонуниятлари ва ижтимоий хатти-ҳаракатлари тартибга солувчи жамият-давлат қонунлари мавжуд - экология ҳуқуқи тамойилларининг асосий вазифаси шундан иборатки, табиий қонуниятларнинг устуворлигини тан олган ҳолда жамият аъзоларининг табиатга бўлган ҳатти-ҳаракатларини илмий асосланган ҳолда йўналтиришдан иборатдир.
Табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар жуда хилма-хил ва мураккаб бўлганлиги учун ҳам экология ҳуқуқининг тамойилларини қуйидаги тизимга бўлишимиз мумкин.
1. Давлат ва ҳуқуқнинг умумий тамойиллари;
2. Атроф табиий мухитни муҳофаза қилишга оид тамойиллари;
3. Табиий ресурслардан оқилона фойдаланишга қаратилган тамойиллар.
Экология ҳуқуқи ҳуқуқ тизимининг соҳаси сифатида экологик муносабатларни тартибга солишда давлат ва ҳуқуқнинг қуйидаги тамойиллардан фойдаланади:
· Қонунийлик;
· Ижтимоий адолат;
· Ошкоралик;
· Ишонтириш ва мажбурлов чораларининг ҳамкорлиги;
· Шахсларнинг ҳуқуқ ва бурчларининг бирлиги ва бошқалар.
Атроф табиий муҳит барқарорлигини таъминлаш ва табиатни муҳофаза қилишнинг асосий тамойиллари қуйидагиларни ўз ичига олади.
· Биосфера ва экология тизимлари барқарорлиги ҳозирги ва келгучи авлоднинг генетик фондини сақлаш;
· Атроф табиий муҳитни муҳофаза қилишда табиат қонуниятлари устуворлигини тан олиш;
· Фуқароларнинг ҳаёт учун қулай табиий муҳитга эга бўлиш ҳуқуқини таъминлаш;
· Жамиятнинг экологик, сиёсий, иқтисодий ва ижтимоий манфаатларини уйғунлаштириш;
· Табиатни муҳофаза қилиш соҳасида миллий, минтақавий ва халқаро уйғунлаштириш;
· Табиатни муҳофаза қилиш чора-тадбирларининг табиий ресурслардан фойдаланиш тадбирларидан устуворлигини тан олиш;
· Табиатни муҳофаза қилиш фаолиятини рағбатлантириш;
· Табиий ресурслар ҳолатини тиклаш мажбурийлиги;
· Экология экспертизасини ўтказишнинг мажбурийлиги;
· Экологик қонунчилик қоидаларни бузганлик учун жавобгарликнинг қўлланилиши ва бошқалар.
Табиий ресурслардан оқилона фойдаланишга қаратилган ижтимоий муносабатлар қуйидаги тамойиллар доирасида тартибга солинади:
· Табиий ресурслардан фақат илмий асосланган ҳолда оқилона фойдаланишнинг зарурлиги;
· Табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш фаолиятини рағбатлантириш;
· Ер, ер ости бойликлари, ўсимлик ва ҳайвонот дунёсидан махсус фойдланганлик учун ҳақ тўлаш ва умумий асосда фойдаланганлик учун ҳақ тўламаслик;
· Ерлардан белгилнган тоифалар доирасида мақсадли фойдаланиш;
· Қишлоқ хўжалигига мўлжалланган ерларнинг устиворлиги;
· Табиий ресурслар кадастрини юритиш мажбурийлиги ва бошқалар.
Табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро муносабатлар, давлат ва экологик функцияси ушбу тамойиллар асосида ва доирасида амалга оширилиб, атроф табиий муҳит барқарорлигини таъминлаш, аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминлаш ва табиий ресурслардан оқилона фойдаланишга хизмат қилади.
Экология ҳуқуқи ўз предмети, йўналишлари, мақсад ва вазифаларига бўлгани каби ўз усулларига ҳам эга бўлиб, ушбу усуллар табиат-жамият тизимидаги ижтимоий муносабатлар холатига таъсир этиш орқали катта аҳамиятга эгадир.
Ҳозирги пайтда экологик муносабатлар қатнашаётган жисмоний ва юридик шахслар хатти-ҳаракатларини тўғри йўналштириш учун турли усуллар қўлланилиб, уларнинг кўлами ортиб бормоқда.
Экологик ҳуқуқий муносабатлар тизимида қуйидаги усуллардан фойдаланилади:
1. Экологизациялаштириш;
2. маъмурий-ҳуқуқий;
3. фуқаровий-ҳуқуқий;
Экологизациялаштириш усули бугунги кунда жамият ҳаётнинг сиёсий, ижтимоий-иқтисодий, маънавий-маърифий жабҳаларига тобора кириб бориб, табиат қонуниятларининг устиворлигини таъминлаш, табиатни муҳофаза қилиш чора-тадбирларининг ишлаб чиқариш жараёнига қўлланилиши соғлом экологик муҳитга эришиш заруриятини олдимизга қўймоқда, ушбу усул орқали шахс, давлат ва жамият ҳаётингинг барча жабҳаларининг экологик қоида-талаблар асосида олиб боришини тақозо этади.
Маъмурий-ҳуқуқий усул - давлат ва ҳуқуқнинг муҳим усулларидан бири бўлиб, давлатнинг мажбурлов чора-тадбирларининг қўлланилишда намоён бўлади.
Экология ҳуқуқида маъмурий-ҳуқуқий усул кенг қўлланилиб, атроф табиий муҳитни муҳофаза қилиш, табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва аҳолининг экологик хавфсизлигини таъминловчи қоида-талабларнинг белгиланиши, барча юридик ва жисмоний шахслари томонидан бамил қилинишининг мажбурийлиги, экологик қоида-талабларни бузганлик учун жавобгарлик чора-тадбирларининг қўлланилишида катта аҳамиятга эгадир.
Фуқаровий-ҳуқуқий усул экология ҳуқуқида тобора ривожланиб, бораётган усул сифатида бевосита экологик-ҳуқуқий муносабатлар иштирокчиларининг тенглиги, мулкнинг дахлсизлиги, моддий рағбатлантириш, табиатни муҳофаза қилиш ва табиий ресурслардан фойдаланишда иқтисодий чора-тадбирларнинг қўлланилишда намоён бўлади.
Экология ҳуқуқий – табиат-жамият тизимидаги мураккаб муносабатларни тартибга солади, шунинг учун ҳам турли тушунчалар, институтлар, тоифалар кенг қўлланиб, экологик-ҳуқуқий қоида-талабларни қўлланилиши ва мазмунини очиб беришга хизмат қилади.
Экологик ҳуқуқий муносабатлар тизимини ўрганишни осон бўлиши учун ўзига хос институт, тоифа ва назарий қоидалар мажмуини бирлаштирган ҳолда экология ҳуқуқи ўз тизимига эга.
Экология ҳуқуқининг тизими - экологик муносабатларни тартибга солишдаги аҳамияти ва мазмунига кўра асосий институт, тоифа ва назарий-ҳуқуқий масалаларнинг маълум тартибда жойлашишидир.
Биз мураккаб экологик ҳуқуқий муносабатлар йўналишларини таҳлил қилиш ва ўрганишни енгиллаштириш мақсадида экология ҳуқуқи тизимини икки қисми, яъни умумий ва махсус қисмга бўлиб ўрганамиз.
Экология ҳуқуқининг умумий қисми
· табиат ва жамият ўртасидаги ўзаро боғлиқлиги;
· экология ҳуқуқининг тушунчаси, предмети ва тизими;
· табиий ресурсларга нисбатан мулк ҳуқуқи;
· экология соҳасида давлат бошқаруви;
· экология назорати ва экология экспертизасининг ҳуқуқий ҳолати;
· экология қонунчиликни бузганлик учун жавобгарлик каби мавзуларни ўз ичига олиб, табиатни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг илмий-назарий жиҳатлари, ҳуқуқий асослари, экологик-ҳуқуқий механизми ва унинг элементларининг умумий экологик-ҳуқуқий қоидаларни белгилайди.
Махсус қисми эса табиий ресурслардан оқилона фойдаланиш ва муҳофаза қилиш билан боғлиқ қуйидаги:
· ерларни муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати;
· сув ресурсларини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати;
· ер ости бойликларининг ҳуқуқий ҳолати;
· ўсимлик дунёсидан фойдаланиш ва муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати;
· ҳайвонот дунёсини муҳофаза қилиш ва улардан фойдаланишнинг ҳуқуқий ҳолати;
· Атмосфера ҳавосини муҳофаза қилишнинг ҳуқуқий ҳолати;
· Алоҳида муҳофаза этиладиган табиий ҳудудларнинг ҳуқуқий ҳолати;
· Халқ хўжалиги соҳалари ва аҳоли пунктларида атроф табиий мухитни ҳуқуқий муҳофаза қилиш;
· Атроф табиий муҳитни халқаро-ҳуқуқий мухофаза қилиш каби ҳар бир табиат объектининг ҳуқуқий ҳолатини қамраб олувчи махсус аҳамиятдаги экологик-ҳуқуқий қоидаларни ўз ичига олади.