Ii-bob. Dinamika

§ 2. Nyutonning ikkinchi konuni.
Mazmuni: Hyutonning ikkinchi konuni; xarakat mikdori (impuls); kuch impulsi; kuchlar tasirining mustakillik printsipi.


Nyutonning ikkinchi konuni
YUkoridagi savolga javob berish uchun kuyidagicha tajribalarniutkazamiz: Dastlabuzgarmas massali jismga (m q const) turli kuchlarning ta’sirini kuraylik. Masalan, futbol tupini yosh bola,uspirin va futbolchi tepsin. Tabiiyki tup eng katta tezlanishni futbolchi tepganida oladi, boshkacha aytganda jismning oladigan tezlanishi unga ta’sir etayotgan kuchga tugri proportsional buladi, ya’ni ~ F
Endi futbolchi (F q const) rezina koptokni, futbol tupini va bokschilar mashkutkazadigan tupni tepgan xolni kuraylik. Bu tajriba,uzgarmas kuch ta’sirida jismning oladigan tezlanishi uning massasiga teskari proportsional ekanligini kursatadi, ya’ni: ~
Agar yukoridagi xulosalarni umumlashtirsak . ni xosil kilamiz.
YOki tezlanish va kuch vektor kattaliklar ekanligini e’tiborga olsak
(9.1)
Bu formula Nyutonning ikkinchi konunini ifodalaydi: jismning oladigan tezlanishi unga ta’sir etayotgan kuchga tugri, massasiga esa teskari proportsional bulib, yunalishi ta’sir kuchining yunalishi bilan mos keladi.
(9.1) dan ni aniklasak
(9.2)
ni xosil kilamiz. (9.2) ifoda kuchning SI dagi birligi (nyuton) nimaga tengligini aniklashga imkon beradi.
[F] = [m] [a]= =1N

1N kuch deb 1 kg massali jismga 1mG`s tezlanish bera oladigan kuchga aytiladi.

Mexanik xarakatninguzgarishi xakida gapirilganda xarakat mikdori tushunchasidan xam foydalaniladi.
Xarakat mikdori
(impuls) Xarakat mikdorining axamiyatini aniklash uchun kuyidagi tajribalarniutkazaylik.
Yulda m q 100 kg massali aravacha tinch turgan bulsin. Unga m q 0,01 kg massali Vq100 mG`s tezlik bilan uchib kelayotgan koptok urildi. Koptok orkaga otilib ketsada aravachani kuzgata olmaydi. Endi aravachaga massasiuzinikidek, m q 100 kg bulgan vq10 mG`s tezlik bilan xarakatlanayotgan ikkinchi aravacha kelib urilsin. U tinch turgan aravachani xarakatga keltiradi. Demak aravachani xarakatlantirish uchun nafakat koptokning katta tezligi, balki xam tezlik va xam massaga boglik bulgan kattalik axamiyatga ega bular ekan. Bunday kattalikka xarakat mikdori deyiladi.
Jismning xarakat mikdori (impulsi) deb jism massasining tezlik vektoriga kupaytmasiga teng bulgan va yunalishi tezlik vektori yunalishi bilan mos keladigan vektor kattalikka aytiladi.
(9.3)
Uning SI dagi birligi