Ii bob borliq modeli sifatida xaritaning xususiyatlari

II BOB BORLIQ MODELI SIFATIDA XARITANING XUSUSIYATLARI
2.1 BORLIQ MODELI HAQIDA
Yuqorida geografik kartaga berilgan stiJistik benuqson debbo‘lmagan ta’rifda kartalarni tushunish uchan muhim hisoblanganuchta asosiy xususiyat — matematik aniq tuzish; alohida belgilar —kartografik modellar (shartli belgilar) sistemasini qollash; tasvirlanayotgar:voqea va hodisalar (obyektiar) ni saralab olish va umumJashtiribko‘rsatish alohida ta’kidlangan. Lekin kartografiyaning bugungi rivojlanish darajasi karta to‘g‘risidagi tasa vurga yana ikkita birinchi darajali ahamiyatga molik bo’lgantamoyilni kiritishni taqozo etadi, ya’ni borliqni tizimli (sistemali)yondoshuv asosida tasviriash va uni aniq bir maqsadni ko'zda tutibmodellashtirish.Kartalar haqidagi tasawur borliqni (voqelikni) obrazlibelgimodellari sifatida ilmiy kartografiyaning predmeti — tabiat va jamiyatobyektlarini, ularning joylanishi, xususiyatlari, o‘zaro aloqadorliklari hamda vaqt mobaynida o‘zgarishlarini kartalar va boshqa kartografikmodellarvositasida aks ettirish, tadqiq qilishdan iborat, deb hisoblashgaimkon beradi.
Kartografiya falsafly, tabiiy va texnik fanlar majmui (kompleksi) bilan bog’liq.Ayniqsa, u geodeziya, topografiya va geografiya fanlaribilan uzviy bog‘langan. Mazkur fanlar kartalarda real borliqni voqelikni aniq va ishonchli tasvirlash imkonini beradi.


Model Asosida Real Borliqm Bilish Konsepsiyasi

— unga asosan kartografiya real borliqni kartografik modellashtirish orqali bilish haqidagi fan, karta esa — real borliqning modeii deb tushuniladi (1.3-rasm).

Bunday talqin qihshda kartografiya sotsial-iqtisodiy va tabiiy fanlarga va ulami bilish nazariyasiga eng yaqin aloqada bo‘lgan hamda tabiat qonunlarini bilish fani sifatida tasawur qilinadi. Bu konsepsiya 1940- yillardan boshlab N.N. Baranskiy, KA. Salishchev, A.V. Gedimin, A.G. Isachenko va ulaming izdoshlari tomonidan ishlab chiqilgan.

Bu o’z navbatida kartografiyaning ko‘p qirraligini bildiradi, kartaning xususiyati va funksiyasining har xilligini va turli-tumanliligini, u real borliqning modeli bo￡lishini. fazoviy ma’lumotlarni uzatish kanali, shuningdek geografiya va boshqa Yer haqidagi fanlaming maxsus tiU ekanligini anglatadi. 0 ‘tgan asrning 80-yillaridan boshlab yangi, geoinsformatsion konsepsiya shakllana boshladi. Unda kartografiya ma’lumotnomalikartografik modellashtirish tizimi va geotizimlarni bilish haqidagi fan, deb qaraladi. Bu konsepsiyaga asosan kartografiya geoinformatika, Yer va jamiyat haqidagi boshqa fanlar bilan ham chambarchas bog‘liq. Karta borliqning obrazli-belgili geoinformatsion modeli, boshqacha qilib aytganda u biratoia borliqni bilish vositasi va borliqni modellashtirish usuli hamda raqamli ko‘rinishdagi modellarni uzatish vositasi sifatida namoyon bo‘ladi. Bu konsepsiyada asosiy nazariy tadqiqotlar geoinformatsion kartalashtirish, kartografik modellashtirish, kartografik belgilar tizimi nazariyasini ishlab chiqishga va belgilar tizimini tushunish muammolarini yechishga qaratiladi. Butun borliqni obrazli-belgili model) sifatida geografik kartalarning eng muhim xususiyati ularni tabiat va jamiyat hodisalarini istagan kattalikdagi hudud, masalan rayon, viloyat. mamlakat, materik yoki hatto toMiq Yer shari miqyosida bevosita ko‘zdan kechirish va o'rganish imkoniyatiga egaligidadir. Bu masshtabdan foydalanishga va kartaga tushirilayotgan hodisalami umumlashtirilgan ko'rinishda berishga asoslangan. ≪Generalizatsiya≫ termini fransuzcha so‘z *generalisation≫dan kelib chiqqan bo‘lib — umumlashtirish, utnumiy, bosh degan ma’nolarni anglatadi. Generalizatsiya terminining lingvistik ildizlari uning kartografik mohiyatini to‘la ifoda etadi. Davlat standartida kartografik generalizatsiyaga quyidagicha ta ’rif berilgan: kartada tasvirlanayotgan obyektlaming kartaning maqsadi, masshtabi, mavzui va till hamda kartaga olinayotgan sohani xususiyatlariga mos ravishda tanlab (saralab) olish va umumlashtirishga kartografik generalizatsiya deyiladi. Generalizatsiyaning asosiy ma’nosi — borliqning kartaga olinayotgan qismining o ‘ziga xos bo‘lgan asosiy tipik tomonlari va xarakterli xususiyatlarini saqlab qolib umumlashtirib tasvirlashdir. Kartaning mazmunan ishonchliligi — bu real borliqning kartografik
tasvirini uning asosiy xususiyatlarini va obyektlar o‘rtasidagi o'zaro aloqadorligini hisobga olgan holda mos kelishini sifatli baholash demakdir. Tadqiqotlaming kartografik usuli fanda va amaliyotda. Janubiy Amerika va Afrika materiklari chegaralariai 200 m izobata bo'yicha birlashtirish. qo‘llanilishi xilma-xil. Наг bir fan sohasida borliqni tushunishda, amaliy ishlarda, loyihaiashda, yerlami o‘zlashtirishda, aholishunoslikda, tabiatni muhofaza qilishda va boshqa turli masalalarni yechishda kartografik usul qaror qabul qilish vositasi sifatida xizmat qiladi. Kartalardan foydalanish ularni tuzish bilan chambarchas boqliq. Bu ≪kartani tuzish — undan foydalanish≫ chizmasida yaqqol ko‘rinadi
(12.5-rasm). Kartalarni tuzishda ma’lumotlar manbasi sifatida atrofmuhit olinadi, kartalashtirishda kuzatishlar natijasi ma’lumotlarini tanlab kartaga aylantiriladi va borliqning modeli tuziladi. Kartografik modellashtirishda ma’lumotlami qayta ishlash bo‘yicha murakkab ilmiy ishlar bajariladi, u yaqinlashtirish, tahlil va sintez qilishlar bilan bog‘liq. Bunday ishlar kartaning maqsadiga va kimlarga mo‘ljallanganligiga,tadqiqotchining bilim darajasiga, obyektning o‘rganilganligiga, kartalashtirishning ilmiy metodologiyasiga, tasniflashning mantiqan to‘g‘riligiga, generalizatsiya darajasiga va h.k. bog‘liq.Kartalardan tadqiqot usuli sifatida foydalanish jarayonida ma’lumotlar qaytadan ishlanib, ishning maqsadiga, tadqiqotchining saviyasiga, tajribasiga va bir qancha boshqa ko‘rsatkichlarga bog‘liq. Shuni aytish kerakki, olib borilayotgan tadqiqotlar jarayonlari ma’lum darajada xatoliklarga ega. Shuning uchun olingan ma’lumotlar va xulosalar albatta real borliq bilan tekshirib ko‘rilishi kerak, zarur bo‘lganda ularga o‘zgartirishlar kiritiladi. ≪Kartalarni yaratish va ulardan foydalanish≫ tizimida bir-biriga
bog‘liq ikkita usul mavjud:
1. Kartalashtirish yoki kartografik tasvirlash usuli — uning maqsadi real borliqdan kartaga o‘tish demakdir (voqea va hodisalar modelini hosil qilish).
2. Tadqiqotlaming kartografik usuli — tayyor kartadan foydalanib borliqni bilish. Yuqorida nomlari keltirilgan usullar bir-biri bilan chambarchas bog‘liq. Kartalardan foydalanish imkoniyati boshqa kartalarni tuzish tartibining ketma-ketligini belgilaydi. Tadqiqot natijasida yangi kartalar tuziladi, ular yana o‘z navbatida tadqiqotga jalb qilinadi, masalan, gipsometrik karta jojrang nishabligini aniqlash uchun qayta ishlanadi, undan esa o‘z navbatida yuzaning yuvilish intensivligi darajasini tasvirlovchi karta keltirib chiqariladi va h.k. Bundan tashqari, tuzilgan kartalar o ‘z navbatida boshqa kartalarni tuzishda manba sifatida ishlatiladi, masalan, baholash va bashoratlash

Kartalarda tasvirlangan obyektlar va hodisalarni real borliq bilan bog‘liqligmi, ular orasidagi munosobatlarni o‘rganish, natijani qayta ishlash uchun matematik usullardan keng foydalanilmoqda. Bu esa kartografik tadqiqotlar uchun aniq matematik model tanlash va eng asosiysi, bunday matematik modellashtirishning natijalarini mazmunli tushuntirish imkonini beradi. kartografiyaning bugungi rivojlanish darajasi karta to‘g‘risidagi tasawurga yana ikkita birinchi darajali ahamiyatga molik bo’lgan tamoyilni kiritishni taqozo etadi, ya’ni borliqni tizimli (sistemali) yondoshuv asosida tasviriash va uni aniq bir maqsadni ko'zda tutib modellashtirish. Kartalar haqidagi tasawur borliqni (voqelikni) obrazli-belgi modellari sifatida ilmiy kartografiyaning predmeti — tabiat va jamiyat obyektlarini, ularning joylanishi, xususiyatlari, o‘zaro aloqadorliklari hamda vaqt mobaynida o‘zgarishlarini kartalar va boshqa kartografik modellarvositasida aks ettirish, tadqiq qilishdan iborat, deb hisoblashga imkon beradi.