Идрок идрок тўғрисида умумий тушунча

ИДРОК
1. Идрок тўғрисида умумий тушунча.
Идрок сезгиларга нисбатан мураккаб ва мазмундор психик
жараён бўлиб ҳисобланганлиги сабабли барча руҳий ҳолатлар,
ҳодисалар, хусусиятлар хоссалар ва инсон онгининг яхлит мазмуни,
эгалланган билимлар, тажрибалар, кўникмалар бир даврнинг ўзида
намоён бўлади, акс эттиришда иштирок қилади.
Идрок тушунчаси лотин тилида «perceptio» қабул қилиш, идрок
деб номланади, унинг юқори босқичи эса «апперценция» (лот-ad га
perceptio-идрок, қабул қилиш) дейилади. Апперцепция- идрок
жараёнини шахснинг олдинги билимлари, шахсий ва ижтимоий
тажрибалари, қизиқишлари, мотивацияси, эҳтиёжлари ва одатлари,
умуман, руҳий ҳаётнинг барча мазмуни билан белгиланишидир.
Апперцепция ҳодисаси туфайли одамлар ўзаро идрокининг мазмуни
билан бир-бирларидан муайян даражада тавофутланадилар, яъни улар
айнан бир хил нарсани ўзинингбилим савияси, маслаги, позицияси,
дунёқараши ва ижтимоий келиб чиқишига асосланган ҳолда турлича
идрок қиладилар ҳамда акс эттирадилар. Масалан, «илдиз»
тушунчасини биологлар ўсимликларнинг моддий асоси сифатида,
математиклар сонларнинг илдиз остидаги кўринишида, ижтимоий
нуқтаи назардан қариндош-уруғчилик шаклида кўз ўргига келтиради.
Мазкур тушунча баъзи ҳолларда идрокнинг аниқлик, тўлиқлик,
равшанлилик, предметлилик, танловчанлик (саралаш) каби
сифатларнинг маъноси ўрнида қўлланилган. Психология
назарияларига кўра апперцепция ҳодисаси барқарор ва вақтинча
(муваққат) деб юритувчи икки кўринишга (турга) ажратилади.
Барқарор апперцепция ходисаси шахснинг дунёқараши, қатъий
маслаги, идеали, позициясимотивацияси, қизиқиши, билим савияси,
маданий даражаси, хулқ-атвори, маънавияти ва касбий
тайёргарлигига болезниғлиқ бўлиб, у ўта муракаб тузтилишга эгадир.
Муваққат (вақтинча) апперцепция тури эса шахснинг фақат идрок
қилиш жараёнидаги эмоционал ҳолатига, яъни унинг кайфияти,
руҳланиши, шифоати, стресс, аффектив кўринишдаги ҳис-
туйғуларида, уларнинг суръати, давомийлиги, тезлигида ўз
ифодасини топади.
Психология фанида идрок муайян шаклларга ажратилиб тадқиқ
қилинади, вақт, ҳаракат, фазо ёрдами билан атроф-муҳитнинг,
биосферанинг, ижтимоий турмушнинг моҳияти юзасидан ахборотлар
маълумотлар, хусусиятлар акс эттиради. Борлиқдаги нарса ва
ҳодисаларнинг яшаш шакли, узлуксиз равишда ҳаракатда бўлиши,
муайян обьектив вақт бирлигида ҳукм суриши инсон онгида бевосита
инъикос қилинади. Одатда инсон томонидан вақтни идрок қилиш,
асосан руҳий ҳодисалар, ҳолатлар, вазиятлар, хусусиятларнинг ўзаро
ўрин алмашинуви туфайли намоён бўлади ва ўзига хос тузилиши
билан мазкур жараённинг бошқа шаклларидан фарқ қилиб туради.
Вақтни идрок қилиш инсон томонидан акс эттирилаётган вақт
бирлигининг обьектив (ҳаққоний, ҳолис) мазмунига, шахснинг унга
нисбатан муносабатига болиқ бўлиб, худди шу мезон орқали унинг
маҳсулдорлиги ўлчанади. Масалан, шахснинг эҳтиёжи, мотивацияси,
қизиқишлари ва интилишига мос, мутаносиб вақт бирлигини идрок
бирлигини идрок қилган тақдирдагина вақт обьектив
жиҳатдан(кечинмалар, ҳис-туйғуларга нисбатан шахснинг ижобий
ҳаққоний муносабатларида) тез ўтгандай идрок қилинади, одатда
ёқтирмаслик, идрок майдонига (қамровига) номутаносиблик эса
шахсда зерикишвақт «секин» ўтиш туйғусини уйғотади.
Биосфера ва ноосферадаги ҳаракатларни идрок қилиш
жисмларнинг (баъзан нисбий жиҳатданбошқа ижтимоий, сиёсий
табиий ҳолатларнинг) фазодаги (ижтимоий ҳаётдаги) ўрин
алмашинувини бевосита (бавосита) инъикос эттиршдан иборатдир.
Худди шу сабабдан ҳаракат нисбатан (қиёсий) ва нисбат берилмасдан
(таққосланмасдан) идрок қилиниши илмий психологик манбаларда
қайд қилиб ўтилади. Мабодо ҳаракатдаги жисм уни қуршаб турган
ҳарактсиз бошқа жисмларга таққосланган ҳолда идрок қилинса,
бундай тоифадаги ҳаракат нисбатан идрок қилиш деб аталади. Агарда
ҳаракатланаётган жисм ҳеч қандай нарса билан таққосланмасдан
идрок қилинса, бу кўринишдаги ҳаракат эса нисбат берилмасдан
(нисбатсиз) идрок қилиш дейилади. Фазони идрок қилиш-
воқеликдаги нарса ва ходисаларнинг фазода эгаллаган ўрнини,
шаклини, миқдорини ва бир-бирига нисбатан муносабатларини
иборат билиш жараёниниг шаклидир. Воқеликни идрок қилиш орқали
инсон борлиқ тўғрисида, унинг хусусиятлари, ҳажми, масофаси (ич
томони, чуқурлиги) юзасидан муайян маълумотлар, хоссалар,
ахборотлар тўплаш, уларни фарқлаш имкониятига эга бўлади.
Идрокнинг ҳар учала шаклининг ёрдами билан дунёни билиш
жараёни амалга ошади, вербал ва новербал ҳолатлар билан бевосита
ва билвосита йўл ёрдамида муайян образлар (тимсолар, тавсиялар,
имиж) мужассамлашади, натижада яхлит инъикос этишҳолати юзага
келади, билишга оид аксарият маҳсуллар тўпланади.
Идрок жараёнида унинг феноиенлари (юнонча «phainomenon»-
ноёб, ғайриодатий ҳолат деган маъно англатади) муайян ҳодисаларни
акс эттиришда иштирок этади, инъикоснинг турлича аниқликда
намоён бўлиши мумкинлиги тўғрисида маълумот беради. Улар жаҳон
психологияси фанида галлюцинация (лотинча hallucinftio» алаҳлаш,
босинқираш, валдирлаш, яъни йўқ нарсаларнинг кўриниши,
эшитилиши, сезилиши), иллюзия (лотинча «illusio» –хато, адашиш,
янглашиш деган маънони билдиради), аттракция (франц. attraction»-
ўзига тортиш, маҳлиё этиш, жалб қилиш маъносини беради), яққол
кўриниш (русча «ясновидение»-яққол олдиндан кўриш, яққол
ғойибдан хабар олиш демакдир) тушунчалар орқали номланади.
Яққол воқеаликдаги нарса ва ҳодисаларнинг тана аъзоларини
қабул қилиш анализаторларига бевосита таъсир этмасдан инсон
онгида турли образларнинг (овозларнинг эшитилиши, шарпаларнинг
сезилиши) хаёлан, фикран пайдо бўлишидан иборат идрокнинг
психопатологик (руҳий хасталик) ҳодисасига галлюцинация
дейилади. Галлюцинация ҳодисаси муваққат руҳий хасталикнинг
аломати бўлиб, баъзан қўрқич ҳисси маҳсули ҳисобланиб, бош мия
катта ярим шарлари қобиғидаги қўзғалиш жараёнларининг нуқсонли,
суст (паталогик) ҳаракати натижасида, гоҳо асаб тизимининг
заҳарланиши, заифлашуви, ҳаддан ташқари толиқиши туфайли юзага
келиш мумкин. Бизнингча, галлюцинация ҳодисаси бир неча хил
кўринишга эга бўлиш мумкин уларнинг энг асосийлари
қуйидагилардан иборатдир: а)йўқ нарсаларнингкўзга кўриниши; б) у
ёки бу овозлар, товушлар, куйлар эшитилиши; в) йўқ шарпалар,
ҳидлар сезилиши кабилар.
Иллюзия ҳиссий аъзоларимизга бевосита таъсир этиб турган
нарса ва ҳодисаларнинг нотўғри (ноадекват), янглиш, хато идрок
қилишдан иборат жараёниниг ноёб ҳодисасидир. Баъзан психологик
фанида нотўғри (ноадекват) идрок қилишга олиб келувчи
қўзғатувчилар конфигурациясининг (лотинча «contiguratio» ташқи
тузилишида ўхшашлик, ўзаро ўхшашлик, жойлашувда ёндашувлик
деганидир) ўзи ҳам иллюзия деб аталади. «Адекват» тушунчаси
лотинча «adae gguatus», яъни теппа-тенг, мутлоқо мос, айни тўғри
демакдир. Ҳозирги даврда кўриш идрокини кузатишнинг энг
самаралиси-бу тасвирларнинг икки ўлчовли ифодаланишидир.
Иллюзияларнинг бир туркуми оптик геометрик иллюзиялар деб
номланиб, улар асосий тасвир билан уни қуршаб турган фазовий
жойлашув билан фарқ қилувчи бошқа шаклар ўртасида ўлчов
муносабатининг бузилишида намоён бўлади. Тасвирлар ёруғ фонда
қора фонга нисбатан қорароқ туюлади, яъни ҳолат маҳсули дейилади.
Контраст французча «Contraste» –кескин қарама-қаршилик демакдир,
бошқача сўз билан айтганда ёруғлик билан фон ўртасидаги муносабат
ифодасидир. «Фон» тушунчаси французча «fond» деб аталиб, асос,
негиз, таг маъносини билдиради.
Аксарият иллюзиялар кўринадиган ҳаракатлар билан
болезниғлиқдир, чунончи: а) қоронғиликда ҳаракатсиз ёруғлик
манбаидан нурларнинг тартибсиз тарқалиши (автокинетик ҳаракат);
б) факзовий жиҳатдан яқин жойлашган икки ҳаракатсиз стимулнинг
тез суръатлар билан намоён этиб туриш ҳаракат таасуортини вужудга
келтиради (стробоскопик ҳаракат); в) ҳаракатсиз обьектни уни
қуршаб турган фонга қарама-қарши йўналишга қўйиш ҳаракат
туйғусини пайдо қилади (индукцион ҳаракат) кабилар.
Аттракция инсонни (ўзи билан ўзга ўртасидаги муносабатда
намоён бўлиб,) ўзига маҳлиё қилиш, қалбни «жиз» эттиришдан
иборат, онгсизликка таалуқли инсонни инсон томонидан идрок қилиш
ҳодисасидир. Бу ҳодиса бир қанча манбалар, қўзғатувчилар, мотивлар
таъсирида вужудга келади, жумладан: 1) дастлабки ташқи кўриниш,
истарасининг иссиқлиги; 2) субьектга нисбатан риштасиз
болезниғланиб қолишлик, онгсизлик даражасидаги англашилмаган
ички ноаниқ мойиллик; 3) шахсларнинг характеридаги
ўхшашликнинг мавжудлиги; 4) шерикларнинг муомала маромидаги
яқинлик ва бошқалар.
Психология фанида жуда кам тадқиқ қилинган идрок
феноменларидан биттаси-бу яққол кўриниш (ясновидение) деб
аталиб, воқеалик, ҳолат, ҳордиса ва тасодифни яққол олдиндан
кўриш, яққол ғойиблардан хабар келиш (олиш) сингари
парапсихологик муаммодир. Фақат айрим ҳоллардагина яққол
кўринишнинг аниқ илмий ҳисоблашларга асосланган маҳсули
намроён бўлиши мумкин, холос. аксарият вазиятларда яққол
кўришлик билиш субьектининг шахсий хаёлоти, ўзгаларнинг
диққатини тортишига, жалб қилишга алоқадор ҳиссий кечинмалардан
бошқа нарса бўлмасадан, унинг яққоллилик эҳтимоли даражаси жуда
пастдир. Бироқ шу нарсани рад этмаслик керакки, айрим
алломаларнинг башоратлари, яққол олдиндан кўриш имконининг
юксавуклиги аниқлиги кишини ҳанузвгача ҳаяжонга солади.
Идрокнинг муҳим томонларидан бири унинг хусусиятларининг
турли жабҳалар, вазиятлар, вшароитларда намоён бқўлишида.
Идрокнинг муҳим хусусиятвларидан бири бу фаол равишда бевосита
акс этти риш имкониятининг мавжудлигидир. Одатда инсоннинг
идрок қилиш фаолияти унинг ўзлаштирилган билимлари, тўпланган
тажрибалари, шунингдек, мураккаб аналитик, синвтетик ҳаракатлар
тизими замирида юзага келади. Бу ҳолат идрок қилиниши зарур
бўлган ўқув фани моҳиятига боғлиқ илмий фараз яратиш, уни амалга
ошириш борасида қарор қабул қилиш яққол воқелик билан тасаввур
қилинаётганининг ўзаро мослигини аниқлаш сингақри босқичма
босқич ўзаро бир-бирини тақозо этувчи таркибий қисмслардан
иборатдир.
Идрокнинг яна бир муҳим хусусияти унинг умумлашган ҳолда
нарса ва ҳодисаларнинг акс эттиришидир. Маълумки, чинсон
психикасига кириб бораётган кўпқиррали кўпёқлама аломатлардан
идрок қилиш билан чекланиб, чегараланиб қолмасчдан, балки ўша
мажмуа аниқ жисм ёки ҳодиса сифатида баҳоланади. Жимсмларнинг
ўзига хос хусусиятларини белгилаш билан қаноат ҳомсил қилмасдан,
балки мавзкур нарсаларни маълум маъновий қисмсларга ажратади.
Жумладан, «соат», «бино», «ҳайвонот» ва ҳоказо.
Идрокнинг наввбатдаги хусусияти унинг ҳаракатчанлиги ва
бошқарувчанлигидир. Масалан, тошкўмир ёрғликда ёғду сочади, оқ
қоғоздан кўпроқ нур балқийди. Лекин инсон бу нарсакларни «қора»
ва «оқ» деб идрок қилади, вужудга келган бевосита субъектив
таассуротларга нисбатан ўзчгартишлар, тузатишлар киритади. Чунки
идрок жараёни инсон олдида турган мақсадга, мақсад қўя олишга,
унга берилган установкага (онгли, ихтиёрий кўрсатмага) узвий боғлиқ
ҳолда иродавий ьбошқарилиш хусусиятига эгадир. Шунинг учун
инсонни идрок қилиш (перцептив) фаолиятида онгли бошқарилуўв
имконияти мавжуд бўлиб, аналитик, синтетик, ҳаракастлар негизида
вербал орқали амалга оширилади.
Идрокнинг бошқа билиш жараёнларидан шу жумладан, сезгидан
фарқли томони шуки, у нарса ва ҳодисаларни яхлит ҳолда акс
эттиришдир. Худди шу яхлитлик белгиси алоҳида намоён бўдлувчи
айрим аломатларда ифодаланувчи нарпсасларни предмет ёки жисмч
тариқасида инъикос қилиш қобилиятига эга. Чунки жисмсларнинг
аниқлиги, равонлиги предмет ёки жисм сифатида кўзга ташланишида
ўз ифодасини топиб, муайян тузилиш, структурани вужудга
келтиради. Идрок мазмунига, таркибига кирувчи ҳар қандай ҳодиса,
хоҳ вербал, хоҳ новербал тарзда ифодаланишдан қатъи назар бу
предмет ёки жисм сифатида гавдаланади ва унга қиёс берилган
яхлитлигини намойиш этади.
Психология фанида идрок этилаётган нарсаларнинг физик
ҳолати ўзчгарса ҳам, лекин унинг кўз тўр пардасивдаги образининг
ўзгармасчлиги, нисбий турғунлик кўрсатувчи қонун, энг муҳим
хусусият константлик дейилади. Доимийлик, ўзгармаслик унинг
асосий белгилари ҳисобланади.
Нарса ва ҳодислар идрок объектига чтушиши билан улар кетма-
кет акс эттирилади, ўдеган хулоса ғайритабиий ҳолатдир. Чунки
идрок майдонига кириб келаётган ва идрок қилинадиган нарсалдар
қўзғатувчисининг илдамлиги кучли эҳтииёжларга мос тушадигани
улар томонидан қабул қиилинади. Бошқача қилиб айтганда
қўзғатувчининг кучи, янгилиги қандайдир аҳамият касб этиши
йўналиши ҳаракатчанлиги аналитик синвтетик ҳаракатлар
мажмуасида сасраланасди ёки танланади. Худди шу боисдан ҳар
қандай нарса ва ҳодисалар инсолн томонидан идрок қиличнмайди.
Чунки чу табиий ва сунъий шарт-шароитлар объектив ва субъектив
омиллар текширилувидан ўтказилади, яъсни сарадлов танлов жараёни
амалга оширилади. Номвутаносиблик меъёридан ташқари
маълумотлар акс эттириш доирасидан четда қолиб кетаверади.
Идрок қилиниши зарур нарса ва ҳодислар муайян тузилишга ёки
структурага эга бўлгандагина яуларнинг таркибий қисмвлари,
аломатлари тўғрисида мулоҳаза юритиши мумкин бюўчлади, холос.
Худди ша сабабдан, уларнинг ҳажми, фазода эгаллаган ўрни, ранги
ички моҳияти, кўриниши, вазни тўғрисидаги муайян тушунчага эга
бўчлиш учун идрок қиилинадиган аниқ туцзилишга, яъни структурага
эга бўялиши лозим. Билиш жараёнини тақозо этувчи ижодийдрокнинг
муҳим хусусиятларидан бири, яъни биттаси унинг тузилишига эгша
эканлиги, яъни струквтуравийлигидир. Ушбу хусусиятсиз идрокнинг
мағзи ҳисобланмиш яхлитлик ҳақида жонли мушоҳавда бўлиши
мумкин эмас. Чунки структура қисмлардан вужудга келса,
алоҳивдаликлар бирикмасидан яхлит тузилма ячратилади.
Юқоридаги хусусиятларнинг барчаси инсоннинг ёш
хусусиятларига, ақлий камолотига, тажрибасига, билим савиясига
боғлиқдир. Лекин тўғри (адекват) идрок қилиш учун маълум шарт-
шаритлар муҳайё бўлмоғи лозим: 1) Субъектнинг акс эттириши зарур
бўлган нарсалар юзасидан аввалги уқуви, тасаввурларининг кўлами,
уларнинг кенглиги, чуқурлиги; 2) мазкур жисм фан, воқелик, муаммо
ўрганилиши билан боғлиқ бўчлган мақсад, мақсад қўя олиш; 3)
перцептив фаолиятнинг фаоллиги, изчилдлиги ва танқисдий
хусусияти; 4) идрок қилиш фаолияти таркибига кирувчи фаолд хатти-
ҳаракатларнинг сақвланиши уларнинг ўзаро уйғунлиги.
Муайян шароитда шахс томонидан идроқ қилинадиган нарса
ёки жисм идрокнинг объекти деб аталаджи. Идрок қилинадиган нарса
уни ўраб турган бошқа нарса жисм ёки ҳоджиссларга нисбатан объект
ҳисобланиб, объектнинг атрофдагилари эса фон дейилади. Идрокнинг
сифати объектнинг фондан тез тўлиқ ва аниқ ажратиб олиш билан
белгиланади.
Идрок қўзғатувчиларининг айрим хусусиятларини акс
эттирувчи сезгилардан фарқ қилиб, нарсани бутунлигича,
яхлитлигича унинг ҳамма хусусиятлари билан бирга акс эттиради.
Шунинг учун идрок айрим сезгиларнинг лоддий йиғиндисиўдан
иборатдир деган хулоса чиқариб блўлмайди. Идрок ўзига хос
тузилишга эга бўлган ҳиссий билишнинг сифат жиҳатдан янги
юксакроқ босқичидир.
Идрокнинг предметлилиги, яхлитлиги, маълум тартибда
тузилиши (структуравийлиги), константлиги, англанганлиги
предметлилиги (жисмслилиги), танловчанлиги (сараланувчанлиги)
унинг энг муҳим хусусиятларидандир.
Идрокнинг муҳим жабҳалари ва таркиблари моҳиятига
кирувчилар қаторига кўз билан акс эттиришнинг негизи бўлмиш кўз
ҳаракатлари киради. Улар ўзларининг тузилиши, келиб чиқиши,
вақтлилиги, суръати каби белгиларига биноан, қуйидаги турларга
ажратилади.
1. Конвергенция (лотинча convergore яқинлашиш, қўшилиш
демакдир) – иккала кўзнинг қўриш ўқларининг яқинлашуви
натижасида тўр пардасиўда жисмвнинг иккиланишига йўл
қўймасликда ўз ифодасини топади.
2. Дивергенция (Лотинча divergere узоқлашиш) кўзнинг вергент
ҳаракатларининг бир тури бўлиб, бир-бюиридан муайян масофада
турган нуқталарини қайд қилишда кўриш ўқяларининг
узоқлашувидан иборат ҳаракат.
3. Горизонтал ҳаракат, яъни кўзнинг бир хил текисликдаги икки
нуқта оралиқ бўйича нарсаларнинг қайд қилишидир.
4. Вертикал ҳаракат ҳар хил фазовий жойлашувига эга бўлган
нуқталар ўртасида алоқани тиклашдан иборат кўз ҳаркати ёрдами
билан идрок қилинишидир.
5. Циклофузион (юнонча cyclos доира, айлана) ҳаракат,
ҳаракатланувчи жисмсларни кўз қорачиғи ёрдамида аниқ тасвирини
акс эттиришидир.
6. Торсион (французча torsion айлантириш) ҳаракат кўз ўқи
атрофида жисмларни айланиб турган ҳолда қайд қилишдир.
7. Версион (лотинча verfo ҳаркатланаман, айланаман демакдир)
ҳарпкат кўзнинг макро ҳаракатлари доирасига кириб, кўриш
бурчяагини кузатиш, тезликни ўзгартирмасдан кузатилувчи объектни
идрок қиилишда иштирок этишидир.
8. Верген (лотинча vergo оғиш, қийшайиш) ҳаракт кўзнинг
макро ҳаракатлари таркибига кириб ўнг ва чап кўзларининг кўриш
ўқлари бурчаги ўзгаришига олиб келади ва ҳоказо.