Идигу Темур Мадрасаси

Samarqand. Bibihonim masjidi.
Samarqandda mashhur Bibixonim masjidi jome’si Amir Temur Hindiston yurishidan qaytib kelgach, 1399- 1404 – yillar mobaynida o’zining ulug’ bekasi Saroymulkxonimga atab qurdirgan. Hindiston yurishidan u keltirgan katta o’lja – butparastlar ibodatxonalaridan keltirilgan qimmatbaho buyumlardan tortib to to’qson beshta filgacha masjid qurilishiga berildi. Masjid qurilishi 1399 yilning 11 may kuni – munajjimlar bashorat qilgan hayrli kunda tantanavor ravishda boshlandi. Qurilishning borishini nazorat qilib turish ikki amaldorga topshirildi, chunki bu vaqtda Temurning o’zi uzoq g’arb safariga yo’l oldi hamda Misr va Turkiya sultonlarini mag’lubiyatga uchratdi. Faqat 1404 yilning yozidagina Temur Samarqandga qaytdi. U safardaligida tugay deb qolgan qurilishni ko’zdan kechirib, Temur huddi Go’ri Amirda bo’lganidek, undan ko’ngli to’lmadi. O’sha paytning o’zida Bibixonim masjidi bilan bir o’qda Saroymulkxonim o’z mablag’I hisobidan madrasa qurdirgan edi. Bu madrasaning peshtoqi Bibixonim masjidi peshtoqidan baland bo’lgan. Unga gumbaz emas, balki bosh peshtoqning balandligi yoqmadi va uni qayta qurishga farmoyish berdi. O’shanda beparvoliklari va poraho’rliklari uchun ikkala mas’ul arbob Konigilda dorga osildi. Mo’ysafid bo’lib qolgan ulug’ amirni taxtiravonda har kuni masjidga olib kelishar va qurilishni borishini o’zi kuzatar edi. Peshtoqning ancha baquvvat va baland bo’lishi uchun yangi ooydevorlari chuqur qilib qazildi. Qurilish ketayotgan joyga Temur ishlayotganlar pul va go’shtni ayamay yetkazib turdi: “shu tariqa ularni ishga rag’batlantirib turdiki, bunga ajabkanmaslikning iloji yo’q” – degan edi bu ishlarni guvohi bo’lgan Klavixo. Biroq nayabrda qor erta yog’ib, qurilishda ishlar erta to’xtab qoldi. Oradan ko’p o’tmay Temur Xitoyga yurish boshladi va 1405 yilning qishida vafot etdi. Keyinroq zovurlar ko’mib tashlandi va masjid qurilishi qayta tiklanmadi. Hovlisining sahni 63,8x 76,0 metr bo’lib, atrofi ravoq va peshtoqlar bilan o’ralgan. Masjidning umumiy sahni esa 167x109 metrdir. Davr o’tishi mobaynida Bibixonim masjidi zilzilalar ta’sirida ancha puturdan ketib, vayronaga aylandi. Hozirgi kunda Bibixonim masjidi bir-biri bilan bog’lanmagan olti bo’lakdan iborat bo’lib, hovlining yuqori qismida mehrobli baland peshtoqli bino, poygakda masjidning ikkiga ajralgan peshtoqi hamda shimoli-g’arb qismida yakka holda saqlanib qolgan minoradan iborat.


Xulosa

Mustaqil ishimiz yuzasidan shuni xulosa qilib aytishimiz mumkinki,

Amir Temur timsolidan biz har qanday soxada o`rnak olgan holda maqsad va vazifalarimizni qo`yib olsak bo`ladi. Shuning uchun Amir Temur shaxsini ulug`lab dunyoning ko`pgina davlatlarida xozirgi kunda xam Amir Temurga atab ko`pgina ilmiy konferensiyalar, unga atab memoriy obidalar, bino ko`cha nomlari berilmoqda. Shu asnoda Amir Temurning memorchilik bobida qilgan xizmatlari xam beqiyosdir.
Temur amri bilan bunyod etilgan me’moriy obidalardanfaqat ayrimlarigina saqlanib qolgan. Aslida ularning soni beqiyos darajada ko’p bolgan – bu haqda XV asr va undan keyingi mualliflar guvohlik beradi. Obidalarning hozirgacha saqlanib qolganlari ham aksari haroba holida. Shu ahvolda ham ular XVII asr muallifi Malihoning so’ziga ko’ra Temurning Shahrisabzdagi Oqsaroy peshtoqiga yozdirgan “Kimki bizning kuch qudratimizga shubha qilsa, bizning binolarimizga boqsin” degan shiori yaqqol dasdiqlab turibdi. Temur uchun uning topshirig’iga ko’’ra bunyod etilgan inshootlarning ulug’vorligi siyosiy sohadagi vazifalardan biri edi. Samarqand va Muvaraunnahrning boshqa shaharlarida Temur davrida amalgam oshirilgan qurilish beqiyos ko’lam kasb etdi. Bunda avvalambor shahar qurilishida istehkomlar barpo qilish, shoh ko’chalarni tartibga solish, aniq uyushirilgan me’moriy majmualar bunyod etishbo’yich ulkan tadbirlar amalgam oshirildi. Shu yo’nalishdagi asosiy ishlar Samarqandda jamlandi.
Temuriylar sulolasi yaratgan arxitektura yodgorliklari Misr, Xitoy, Hindiston, Gretsiya, Italiya kabi davlatlarda yaratilgan arxitektura obidalaridan aslo qolishmaydi.
Ijtimoiy-diniy ahamiyatga ega bo’lgan masjid, madrasa, maqbara yoki dunyoviy hokimiyatning timsoliga aylangan hukmdorlarning saroylari va aslzodalarning qarorgohlari singari inshootlarda temuriylar davri me’morchiligining eng yuksak yutuqlariyorqin namoyon bo’ldi.