Ictimai-siyasi mütaliәLӘrin әsaslari biRİNCİ Cİld müӘllif: doktor mәHӘMMӘd rza hafiziniya

ISTIFADӘ OLUNAN MӘNBӘLӘR

1. 
   Preskat, “Siyasi coğrafiyada yeni sahələr”, tərcümə edəni Doktor Dərrə Mir Heydər, Tehran universiteti – 1358
   
2. 
   Hafiz Niya, Məhəmmədrza, coğrafi amillərin insana tə`sir qoyması sahəsində Ibni Xəldunun irəli sürdüyü nəzəriyyələr, Müdərris jurnalı, 2-ci buraxılış, 1-ci nömrə, qış 1358-ci il
   
3. 
   Sadiqpur, Әbülfəzl, bir neçə məqalə. Dövlət idarəetmə hazırlıq mərkəzi, Tehran – 1369
   
4. 
   Tahiri, Әbülqasim, Regional dövlətlər və mərkəzləşdirilməmək, Qomes nəşriyyatı 3-cü çap, Tehran – 1375
   
5. 
   Alim Әbdürrəhman, “Siyasət elminin əsasları”, 3-cü çap, Ney nəşriyyatı, Tehran - 1376
   
6. 
   Qazi, Әbülfəz, “Siyasi təşkilatların hüquq nizamnamələri”, 1-ci cild, Tehran – 1373
   
7. 
   Kelyar, Klud Albert, “Beynəlmiləl əlaqələr təşkilatı”, tərcümə edəni Hidayət Ilahi Fəlsəfi, No nəşriyyatı, Tehran – 1368
   
8. 
   Muqtədir, Huşəng, “Ümumi beynəlmiləl hüquq”, 3-cü çap, Siyasi və Beynəlmiləl mütaliə mərkəzi, Tehran – 1374
   
9. 
   Mir Heydər, Dərrə, Siyasi coğrafiyanın istifadə olunduğu yer və qoyulan məhdudiyyətlər. “Siyasi-iqtisadi mütaliələr”, 128-137-ci nömrə, 12-ci il, 1377 (fərvərdin-ordibehişt)
   
10. 
    Mir Heydər, Dərrə, “Siyasi coğrafiyanın əsasları”, 3-cü çap, Simət mütaliə və tə`sis təşkilatı Tehran - 1373 (h.ş.) (1994)
    
11. 
    Nəbəvi, Mustafa, “Iranda idari mərkəzləşdirmə və mərkəzləşdirilmənin həyata keçirilməsi”, Tehran - 1356-cı il (1978)
    
12. 
    Haket, Piter, “Yeni coğrafi tərkib”, 2-ci cild, tərcümə edəni Doktor Şapur Qudərzinejad, Simət nəşriyyəsi, Tehran - 1375 (1996)
    
13. 
    Henceni, “Beynəlmiləl hüquq”, dərslik, Şəhid Behişti universiteti, Tehran - 1369-7 (1992-93)
    
14. 
    Adhikati, Suderta, “Siyasi coğrafiya”, Ravat nəşriyyəsi, Yeni Dehli – 1997
    
15. 
    Dikşit, R.D. “Siyasi coğrafiya”, 2-ci çap, Tata Mak-Qravhil, Yeni Dehli – 1995
    
16. 
    Qlassnet, “Siyasi coğrafiya”, Çon Viley və Sons, Nyu-york – 1993
    
17. 
    Conston, R.C. “Regional coğrafiya” London – 1990
    
18. 
    Muir Riçard, “Müasir siyasi coğrfiya”, Mak Milan Pres, London – 1975
    
19. 
    Pacion, M. “Progress in to Political Geograpy”, Groom Helm, U.S.A – 1985
    
20. 
    Şort R.C. “Siyasi coğrafiyanın quruluşu”, London, Rutled nəşriyyəsi, 1921 və 1993-cü illər
    
21. 
    Taylot, R.”Siyasi coğrafiya”, 3-cü çap, Nyu-york – 1993
    
22. 
    Birləşmiş Millətlər 50, Birləşmiş Millət, Nyu-york – 1995
    
23. 
    ”Yeni coğrafi quruluş”, London - 1989
    

(3-2) GEOPOLITOLOGIYA

“[Ey mö`minlər!] Allahın və öz düşməninizi, onlardan başqa sizin bilmədiyiniz, lakin Allahın bildiyi düşmənləri qorxutmaq üçün kafirlərlə qarşı bacardığınız qədər qüvvə [cihad üçün bəslənilən] döyüş atları tədarük edin”¹⁰³.

Firdovsi şe`rlərindən birində deyir:

Təvana bovəd hər ke dana bovəd

Ze daneş del pir borna bovəd

(Şe`rin məzmunu; Elmli olan bacarıqlı olar, elmə yiyələnməklə qoca cavan olar.)

Başqa bir misrada deyir:

Ze niru bovəd mərd ra rasti

Ze sosti kəci ayəd və kasti.

(Şer`in məzmunu; Insan güc və qüdrətlə haqqını əldə edə bilər. Süstlüklə yalnız haqdan tənəzzülə uğramaq olar)

Qeyd olunan ayə və misralardan məqsəd geopolitoloji mövzulardan əldə olunan mə`na və nəticələrdir. Belə ki, onlardan hər biri qüdrətlə əlaqəli və həmahəngliyə malikdirlər. Bu mə`nada ki, geopolitologiyada sabit və qeyri-sabit coğrafi amillər dövlətlərin potensial qüdrəti çərçivəsində olur.

Әlbətdə, geopolitik amillərin - qüdrətin artması, zaman və məkanın dəyişilməsindən asılı olaraq bir-birlərindən fərqli olur. Buna görə də qüdrət ölkələrin həmişəyaşar xüsusiyyətlərindən birini təşkil edir.

Bununla yanaşı qeyd olunan müəssir amillər, dövlətlərin qarşılıqlı siyasi davranışlarında da bir-birlərindən fərqli xüsusiyyətə malik olurlar. Məsələn, qədim zamanlarda şimal qütbü beynəlmiləl əlaqələrdə bir o qədərdə əhəmiyyət kəsb etmirdi. Lakin qüdrətli ölkələr atom əsrinə qədəm qoyduqdan və qitələrarası nüvə raketləri meydana gəlikdən sonra bu coğrafi məntəqə olduqca böyük əhəmiyyət kəsb etməyə və Amerika, Sovet Ittifaqı, Kanada və sair qüdrətli ölkələrin rəqabət meydanına çevrilməyə başlamışdır. Belə ki, onlardan hər hansı biri şimal qütbünə nəzarət edə bilsəydi, məntəqədəki strateji mövqeiyyətini daha da gücləndirə bilərdi.

Iraqla Suriyadakı su böhranını buna başqa bir misal çəkmək olar. Belə ki Fərat çayının mənbəsinə toxunulmaqla, bu ölkələrin Türkiyə ilə olan əlaqələrinin pozulmasına səbəb ola bilər. Yaranmış belə bir şəraitdə Iraqla Suriya arasındakı münasibətlər yaxşılaşıb, onların birləşmələri ilə nəticələnə bilər.

Mümkün qədər çox qüdrətin əldə olunmasından ən başlıca məqsəd, bir çox hallarda milli mənafe və milli təhlükəsizliyin tə`min olunmasıdır. Buna görə də müasir geopolitologiya elmi dövlət və ölkələrin qüdrət və iqtidara can atma səbəblərini, onun sabit və dəyişgən amillərini, dövlətlərin beynəlmiləl səhnədə rəftar və davranışlarına qoyduğu tə`siri, habelə dövlətlərin dünya səviyyəsində malik olduqları mövqeiyyət barədə təhlil və araşdırmalar aparır. Geopolitologiya, qarşıdurma, birlik və ayrılıq, iqtidar və qüdrət, nüfuz dairəsi, rəqabət, qərara gəlmək, böhran, nəzarət, nüfuz və hegemonluq, sülh və həmkarlıq, ətraf mühit və təbii mənbələr, ərazi, milli mənafe, regional əlaqələr, təhlükəsizlik, milli birlik, milli iqtidar, strategiya və s. məsələləri özünün diqqət mərkəzində saxlayaraq, onlar barədə dəqiq araşdırmalar aparır.

(3-2-1) GEOPOLITOLOGIYANIN TӘ`RIF VӘ MӘFHUMU

XX əsrin əvvəllərində geopolitik məsələlər o qədər geniş inkişaf etməyə başlamışdır ki, hətta siyasi coğrafiyanı da öz tə`siri altına almışdır. Geopolitologiya məktəbi Almaniyada iki dünya müharibələri arasında böyük nüfuz və qüdrət əldə edərək, Almaniya dövlətinin siyasətinin formalaşması, eləcə də dünya müharibəsinə böyük tə`sir qoyur.

Isveçli Rudolf Kelen (1861-1922) 1916-cı ildə ilk dəfə olaraq "canlı varlıq olan dövlət"- nəzəriyyəsini irəli sürərək, geopolitologiya kəlməsindən istifadə etmişdir. Alman coğrafiyaşünası Ratzelin nəzəriyyələrindən mütəəssir olan Kelen, irəli sürdüyü nəzəriyyədə digər terminlərdən də istifadə edir.

Geopolitologiya bir elm kimi XX əsrin əvvəllərində meydana gəlmiş və irəli sürülən məşhur nəzəriyyələr sayəsində inkişaf edərək daha da genişlənmişdir. II Dünya Müharbəsi başa çatdıqdan sonra geopolitik mütaliələr zahirdə nəticəsiz qalır, lakin geopolitik mütaliə və məfhumlar iki qüdrətli ölkənin, yə`ni ABŞ və Sovet Ittifaqının diqqət mərkəzinə çevrilir. Belə ki, üç ildən sonra geopolitologiya kəlməsi Kesincer, Berjinski, Kevini Qeri, Kohen və digər Amerikan siyasətçiləri tərəfindən geniş şəkildə istifadə olunmağa başlamış və tez bir zamanda dillərə düşmüşdür. 80-cı ildən sonra isə zindandan azadlığa çıxmış insan kimi azad nəfəs almağa başlamış və genişlənərək siyasət, universitet və mədəniyyə ocaqlarında, habelə kütləvi informasiya vasitələrində öz əksini tapmağa başlamışdır. Bütün bunlarla yanaşı Paris, London və digər ölkələrdə xüsusi gopolitologiji müəssisələr tə`sis olunmuşdur. Böyük əhəmiyyətə malik olduğu üçün universitet və elmi ocaqlardan əvvəl siyasət və diplomatik mərkəzlərdə görkəmli geopolitologiya mütəxəssisləri tərəfindən istifadə olunmuşdur. Bu proseslərin getdiyi dövrdə siyasi coğrafiyanın bu şaxəsinə xas olan ədəbiyyat tez bir zamanda inkişaf etməyə başlamış və onun daxilində enerji, su, mə`lumat və nüvə geopolitologiyası və sair yeni ixtisaslar meydana gəlmişdir. Bir sözlə, geopolitologiya bir elm kimi son illərdə özünün nəzəri və əməli formasında diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. Bütün bunlar isə gopolitologiyanın nəzəri və akademik əhatə dairəsinin diqqət mərkəzində olmadığı bir halda baş verir. Lakin indinin özündə də bir çox suallar bizim üçün qaranlıq olaraq qalmaqdadır. O cümlədən; geopolitologiya elmdir yoxsa sənət? Baxışdır, yoxsa məktəb? Müstəqildir, yoxsa asılı? Bir sözlə əsas mahiyyəti nədən ibarətdir? Lakin mə`lum olan budur ki, bu elm yenidən ayağa qalxmış və günbəgün dünyada özünə daha yüksək mövqe tapmaqdadır. Nəzəri baxımdan da siyasi coğrafiyanın bir şaxəsini təşkil edir. Hərçənd beynəlmiləl əlaqələrdə, iqtisadiyyat, politologiya və sair elmlərdə haqqında söhbət açılan mövzularda da geopolitik məsələlərə işarə olunur.

Indiyədək geopolitologiyanın tə`rif və mə`nası müxtəlif ibarətlərlə bəyan olunmuşdur. Onlardan ən mühümlərinə işarə edirik:

1. 
   Geopolitologiya - qüdrətə yiyələnmək elmidir;
   
2. 
   Geopolitologiya - rəqabət və nüfuz dairəsinin genişlənmə elmidir;
   
3. 
   Geopolitologiya - coğrafi amillərin, dövlətlərin siyasət və beynəlmiləl əlaqələr elmidir;
   
4. 
   Geopolitologiya - böhranlı məntəqələr elmidir;
   
5. 
   Geopolitologiya - məntəqə və məntəqə xarici siyasi təhlil elmidir;
   
6. 
   Geopolitologiya - sərhəd uğrunda mübarizə və qarşıdurma elmidir;
   
7. 
   Geopolitologiya - strateji məntəqələrə nəzarət elmidir;
   
8. 
   Geopolitologiya - bir dövlətin başqa bir dövlətə siyasi hakimiyyət və hökmüranlıq elmidir;
   
9. 
   Geopolitologiya - qüdrət və onun bərabərlik, hökmüranlıq və hökmüranlığa tabeçilik nəticəsində dəyişikliyə mə`ruz qalma əsasında dövlətlərarası əlaqələr elmidir;
   
10. 
    Geopolitologiyanın iqtisadi əlaqələr və ümumdünya qüdrət qurluşu və dəyişilmə mə`nasına malik olması iqtisadi gedişatdan irəli gəlir;
    
11. 
    Geopolitologiya - həyat əhəmiyyətli təbii mənbələrin tələbat və tələbatçıya çatdırmaq arasında olan həmahəngsizlik elmidir.
    

Bu mə`nadakı yemək, su, enerji, dəmir və sair mənbələr yer üzündə bəşəriyyətin ehtiyac və istəklərinə uyğun olaraq bölünməmiş buna görə də, dövlətlərarası ixtilaf və keşməkeşlər meydana gəlmişdir.

12. 
    Geopolitologiya - ümumdünya qüdrət qurluşunun dəyişgənlik elmidir.
    

Göründüyü kimi, geopolitologiya barədə müxtəlif və bir-birindən fərqli tə`riflər verilmişdir və bu da onun müxtəlif elmi xüsusiyyətlərə malik olmasından xəbər verir. Lakin ümid bəsləmək olar ki, universitet və digər elmi ocaqlarda elmin bu sahəsinə daha çox diqqət yetirməklə, mövcud çatışmamazlıqları aradan qaldırılmış olsun. Geopolitologiya barədə digər tə`riflər də deyilir.

Robert Straveş Hop 1942-ci ildə geopolitologiyanı belə tə`rif etmişdir: "Geopolitologiya - nəyə yiyələnməli olduğumuzu və nəyə yiyələnməli olmadığımızı bizə bəyan edən əsaslı bir plan və bələdçidir. O bizə qələbənin ən sadə yolu olan hərbi strategiyanın nədən ibarət olduğunu bəyan edir".

Qraham Foller bu barədə deyir: "Geopolitologiya - qədim fənnlərdən birinin bir qolunu təşkil edir və dövlətlərin rəftar və davranışlarının tə`yinedici amili və özünün müasir forması olan coğrafiyaya xüsusi diqqət yetirir".

Doktor Izzət Ilahi Izzəti deyir: "Geopolitologiya, əslində coğrafi amillərin siyasətin üzərinə qoyduğu tə`sir və nəticələrdən, başqa sözlə desək coğrafi amillərin millətlərin siyasətində ifa etdiyi rolu araşdırmaqdan ibarətdir”.

Patrik Osilvan yazır: "Geopolitologiya - istər bir, istərsədə bir neçə ölkəyə rəhbərlik edən qüdrətli dövlətlər arasına olan əlaqələrin coğrafi mütaliəsinə deyilir".

Müasir ali məktəb geopolitoloqlarından olan Sol Kohen yazır: "Geopolitologiya - siyasətlə coğrafi fəza (ərazi) arasında yaradılan əlaqələrin mütaliə olunmasından ibarətdir. Geopolitologiyada iki tərəfli atmosfer tə`sir, forma və quruluşlar siyasət və təşkilatların e`tiqadları ilə birgə mütaliə olunur...Qarşılıqlı ərazi münaqişələrini, məhəlli, milli, qitə və ümudünya səviyyəsindəki siyasi gedişatı, habelə beynəlmiləl geopolitik quruluşa özünə məxsus forma verərək meydana gətirilmişdir”.

"Tənqidi geopolitologiya" kitabının müəllifi C.O.Totayl yazır: "Geopolitologiya - qüdrətli dövlətlərin qüdrət mərkəzlərinin vasitəsilə beynəlmiləl siyasətdə atmosferanın meydana gətirilməsindən ibarətdir".

Oksford və bir çox digər lüğət kitablarında geopolitologiya - coğrafi amillərin siyasətlərin üzərinə qoyduğu tə`sir kimi tə`rif olunmuşdur. Yuxarıda qeyd olunan tə`rifləri nəzərə alaraq ümumi olaraq geopolitologiyanı belə tə`rif edə bilərik: "Geopolitologiya - dövlət, qrup və təşkilatların insan, mühit və əraziyə qarşı olan siyasi rəftar və davranışlarının¹⁰⁴ araşdırılmasına deyilir."