Ibtidoiy jamoa tarixi

J 
llam  kam ayib,  ochlik  hatto  bir  necha vilpa  ch o ‘zilib.  ibtidoiy  odam qi»6~^/
r l \ < j T |i y  
h a m r p h j  h n M g a n / / a m n n a v i y   h o t a n ik  
g e n g r a f iy a   f a n in m g
yutuqlariga  asoslanib,  akadem ik  N.I.  V avilov  dehqonchilik  paydo 
boMgan yetti  m arkaz yoki o ‘choqni  ajratdi:
1)  J a n u b iy - G ‘a rb iy   O siyo  o ‘ch o g ‘i  (Ichki  va  Sharqiy  Kichik 
O siyo,  Eron,  A fg ‘oniston,  0 ‘rta  Osiyo).  Bu  hududda  yum shoq  bug‘doy, 
jav dar,  kanop,  olm a.  nok,  shirin  olcha  va  bir  qator  boshqa  o ‘sim liklar 
m adaniy lashtirilgan.
2)  H in d isto n   y a rim   oroli,  H indi-X itoy  bilan.  Bu  yerda  sholi, 
tariq va arpaning bir necha turlari,  soya,  Osiyo paxtasi kelib chiqqan.
3)  TogMi  v a  S h a rq iy   X itoyning  d a ry o   v a  v o d iy iari.  Bu  yerda 
sholg‘om,  sitrus  m evalar, choy,  n o ‘xat va tut daraxtlari  kelib chiqqan.
4)  0 ‘r ta y e r   dengizi  m a m la k a tla ri  (K ichik  Osiyo  qirg ‘ogM, 
Suriya,  Falastin,  M isr,  Tunis,  Jazoir,  M arokko,  Italiya,  Ispaniya  va 
Bolqon  yarim   oroli).  Bu  hududlarda  anjir,  no ‘xat,  zaytun,  xurm o  va  suli 
m adaniylashtirilgan.  B ug‘doy,  tariq  boshqa  markazlardan  olib  kelingan, 
lekir,yangi  sharoitda ular ancha o ‘zgargan.
79

---

5)  S h a rq iy   A frik a n in g   to g ‘li  h u d u d la ri,  a so sa n   E flopiya.  Bu
yerda N.  I.  V avilovning  fikricha,  bug‘doy,  tariq,  sorgo  v a  kofe  m ustaqil 
m adaniylashtirilgan.
6)  J a n u b iy   M ek sik a.  Bu  yerda  m ais  (shirin  kartoshka),  A m erika 
paxtasi  va какао kelib chiqqan.
7)  P eru -B o liv iy a  kartoshkaning vatani.
10  m ing  yil  oldin  dehqonchilikning  k ash f  qilinishi  bilan  inso- 
niyatning  yangilanishi  boshlandi.  H osildor  yerning  m a’lum  bir  qismi 
ovchi-terim chilardan  k o 'ra,  k o ‘proq dehqonlarni to ‘ydirishi  m um kin  edi. 
Shu  sababli,  qayerda  dehqonchilik  tarqalgan  bo ‘lsa,  o ‘sha  yerda  aholi 
k o ‘paydi.  B undan  tashqari,  ekinlarni  parvarish  qilish  m anzilgohlarida 
o ‘troq  hayot  tarziga  intilishga  shart-sharoit  yaratdi.  M anzilgohlarda 
ustalar  silliqlangan  tosh  qurollar  yasar  va  kulolchilik  m ahsulotlarini 
tayyorlash  va ayirboshlash  bilan sh u g ‘ullanar edilar.
D ehqonchilik yoki  chorvachilik bilan bogMangan  neolit (yangi tosh 
davri)  ning  bu  niadaniyatlari  paleolit  va  m ezolit  m adaniyatlarini 
alm ashtirdi.  U lar je z  va  tem ir  asrlari  m adaniyatlaridan  oldingi  bosqichni 
boshdan  kechirdi.  Turli  neolit  m adaniyatlari  k o ‘rinishidan  bir-biridan 
m ustaqil  ravishda,  turli  jo y lard a  v a  turli  vaqtda  paydo  boMdi. 
D ehqonchilik  birinchi  bor  bundan  10  m ing  yil  oldin  M isr,  Janubiy- 
G ‘arbiy  O siyo  va  Fors  q o ‘ltig‘i  q irg ‘oqlarini  qam rab  olgan  «hosildor 
yarim oy»  deb  ataladigan  hududning  ichida  va  yaqinida  paydo  boMgan. 
B u  yerda  birinchi  dehqonlar  bug‘doy,  tariq,  chechevitsa  va  n o ‘xat 
yetishtirish  bilan  sh u g ‘ullanar  edilar.  Taxm inan  7  m ing  yil  ilgari 
xitoyliklar tariq,  soya,  sholi,  taro  va yam s  o ‘stira  boshladilar.  5  m ing yil 
ilgari  M ezoam erika  yoki  M arkaziy  A m erika  (Janubiy  M eksika, 
G vatem ala  v a  G onduras)  dehqonchilikning  uchinchi  buyuk  m arkaziga 
aylandi.  Bu  yerda  m akkajo‘xori,  n o ‘xat,  oshqovoq  va  paxta  yetishtira 
boshladilar.
O lim lar,  tosh  asri  odam lari  qachon  va  nim a  uchun  o ‘troq  turm ush 
tarzi  v a  dehqonchilikka  o ‘tganlari  to ‘g ‘risida  bahslashadilar.  K o ‘pgina 
ovchi  -  terim chilar  o ‘zlarining  ovqatlari  uchun  yetarli  yem ish  top a 
boshladilar  v a  k o ‘p  b o ‘sh  vaqtga  ega  boMdilar.  Ilk  dehqonlar  k o ‘p 
m ehnat  qilib,  ozroq  turli  oziq-ovqat  m ahsulotlari  oldilar  v a  hosilsizlik 
boMib qolganda, och qolishlari m um kin edi.
Lekin  b a’zi  hududlarda  aholining  o ‘sishi  ov  oMjasining  o ‘sishidan 
o ‘zib  ketdi.  Bu  ovchilarni  o ‘sim liklar  orqali  q o ‘shim cha  oziq-ovqat 
topishga  undadi.  B oshqa  kuchli  om il yeyish  m um kin  boMgan yirik donli 
o ‘sim liklarning tarqalish  im konini  bergan boMishi  m um kin.
80

---

13  m ing yil avval y o w o y i donli  o ‘sim liklarni terish  Yaqin  Sharqda 
hech  boMmaganda  bir  guruh  aholining  asosiy  ozuqa  m anbasi  b o ‘ldi. 
N atufiy  m adaniyati  odam lari  zam onaviy  bug‘doy  va  tariqning  y o w o y i 
ajdodlarining  yetilgan  boshoqlarini  kesish  uchun  krem niy  tig ‘li 
o ‘roqlardan  foydalandilar.  V aqt  o ‘tishi  bilan  terim chilik  bilan  sh ug‘ul- 
lanadigan bunday odam lar guruhi  ishlov  berish osonroq  boMgan b u g ‘doy 
va  tariqning  navlarini  tanlab,  urug‘  eka  boshladilar.  Bunday  turlar 
seleksiyasi  m ayda  urugMi,  y o w o y i  o ‘sadigan  o ‘sim liklarni  hozirgi 
kunda  ovqat  sifatida  bizga  xizm at  qiladigan  meva,  ildiz  va  barglarni 
yirik xonaki  navlarga aylantirish  lozim edi.
D ehqonchilik 
va 
chorvachilikning 
paydo 
boMishi 
ishlab 
chiqaruvchi  kuchlarning  rivojidagi  boshqa  siljishlar  bilan  birga  bordi. 
Eng  a w a lo ,  tosh  m ehnat  qurollarini  tayyorlash  texnikasi  ancha 
rivojlandi.  Tosh  qurollarni  silliqlash  texnikasi  takom illashdi.  M ezolitda 
maMum  boMgan  toshni  silliqlash,  arralash  va  parmalash  neolit  davrida 
yanada  ko ‘proq  tarqaldi.  Chunki  o ‘rm onlardan  ekin  yerlarini  ochish 
uchun 
daraxtlarni  chopish,  kavlab  olish  uchun  yanada  sam araliroq 
boMgan  bolta  v a  arralar  yasash  kerak  edi.  Endi  odam lar  ilgarigi  tosh 
qurollariga  qaraganda,  qattiqroq  va  mustahkam roq  boMgan  mineral 
turlari-nefrit,  jadeit,  obsidianni  qayta  ishlay  boshladilar.  Y er  ostidagi 
toshlarni  qazib oladigan va ishlov  beradigan  tosh  qurollar «ustaxonalari» 
paydo  boMdi.  D ehqonchilik  ehtiyoji  nafaqat  boltalarni,  balki  boshqa 
m ehnat  qurollarini  ham  takom illashini  talab  qildi.  0 ‘sim lik  ildizlarini 
qazib  olishda  ishlatiladigan  uchi  o ‘tkir  tayoqlar  va  y o w o y i  donli 
o ‘sim liklarni  o ‘rishda  ishlatiladigan  ibtidoiy  pichoqlar haqiqiy  m otiga va 
o ‘roqlarga  aylandi.  Donni  m aydalaydigan  tosh  taxtalar  x o ‘jalikk a  keng 
kirib keldi.  K o ‘p joylarda yerga eng oddiy  m ineratsiya usullari  qoMlanila 
boshladi.  M isol  uchun,  Old  O siyoda  irrigatsiya  yoki  Yangi  Gveniyada 
zax suvni qochirish  uchun ariqlar qazila boshlandi.
Y uqori  darajada  ixtisoslashgan  ovchi-baliqchilik,  terim chilik 
x o 'jalik larid a  ham  m ehnat  qurollari  ancha  takom illashdi.  ChoM,  dasht, 
togMarda  ov  uchun  m urakkab  qopqonlar,  tuzoq  va  halqalar  qoMlanila 
boshlandi.  D engiz  ovi  va baliqchilikda takom illashgan  garpunlar,  to ‘rlar 
va  halqasim on  qarm oqlar  paydo  boMdi.  H arakat-lanishning  yangi 
vositalari,  butun  bir  daraxtdan  o ‘yib  yasalgan  qayiqlar,  sollar  paydo 
boMdi.  Shim olda  esa  chana  va  changMlar  yasalib,  vaqt  o ‘tishi  bilan 
ularga  itlarni  q o ‘shish  malakasi  paydo  boMdi.  Bunday  m ehnat  qurollari 
va  transport  vositalarini  tayyorlash  uchun  silliqlangan  boltalar  ko‘proq 
qoMlanila  boshlandi.

---

Ishlab 
chiqaruvchi  yoki 
yuqori 
darajadagi 
o ‘zlashtiradigan 
x o ‘jalik k a  o ‘tish  m ezolit  davriga  nisbatan  yuqori  o ‘troqlik  natijasida 
am alga  oshdi.  Bu  o ‘z  navbatida  nisbiy  o ‘troqlikni  m ustahkam lashga 
sabab boMdi.  Shu  sababli,  endilikda vaqtinchalik  ibtidoiy chaylalar uzoq 
m uddatli  yertoMa yoki  yarim   y erto ‘lalar  bilan  alm ashdi.  Keyinchalik  esa 
ular yer usti  m ustahkam   uylari  bilan alm ashdi.
Turli  iqlim  sharoitlarida  belga  o ‘raladigan  hayvon  terisidan  yoki 
ju n li  teridan  qilingan  to ‘liq  kiyim lar  paydo  b o ‘ldi.  N eolit  davrida 
to ‘qish  va  oddiy  tikuvchilikning  paydo  boMishi  bilan  o ‘sim lik 
tolalaridan,  keyinchalik  ju n d an   kiyim -kechaklar  paydo  boMdi.  Uy 
ashyosining  eng  katta  yangiliklaridan  biri  kulolchilik  kashfiyoti 
natijasida  loy  idishlarning  paydo  boMishi  bilan  toMdirildi.  Kulochilikni 
nisbatan ozroq  jam iy atlar bilganlar.
5. 
C h o rv a c h ilik .  Y em ish terish  dehqonchilikning paydo  boMishiga 
olib  kelganidek,  ovchilik  hayvonlarni  xonakilashtirishga  olib  keldi. 
N im a  uchun  ayrim   hayvonlargina  xonakilashtirilgan?  Odam   m inglab 
yillar davom ida tabiat q o ‘ynida hayvonlar,  parrandalar bilan yonm a-yon, 
birgalikda  yashadi.  U  hayvon  va  parrandalarning  yurish-turishi  va 
yashash  tarzini ju d a   yaxshi  bilib  olgan  edi.  C hunki  ularni  ov  qilar  edi. 
O dam lar  o ‘zlaridan  hurkm aydigan,  ogMr-vazmin,  beozor  hayvonlarni 
qoMga o ‘rgatganlarini  zoologlar e ’tiro f etadilar.  Shu  bilan  birga,  paleolit 
v a  m ezolit  davrlarida  hayvon  va  parrandalar  odam dan  q o ‘rqmay,  ular 
bilan  yonm a-yon  yashagan.  Q aysiki,  ularning  qirilib  ketishi  natijasida 
odam  
ularni  tizim li  ta ’qib  qilishi,  hayvon  va  parrandalarning  o ‘z 
xavfsizligini 
ta ’m inlash 
uchun 
odam dan 
q o ‘rqish 
instiktining 
keyinchalik  shakllanishiga  olib  keldi.  O dam dan  q o ‘rqqan  hayvon  va 
parrandalar  o ‘zlarini  saqlab  qolib,  hozirgacha yetib  kelgan  xolos.  Odam  
ham   ular  kabi 
faunaning  tabiiy  bir  unsuri  edi.  O v  ham  yirtqich 
hayvonlar  sutem izuvchilarni  ov  qilganidek  tabiiy  jaray on   edi.  M isol 
uchun,  A frika 
savannalari,  A m erika  preriyalarida  ham   yirtqich 
hayvonlar 
sutem izuvchilar 
bilan 
bepoyon 
kenglikda 
birgalikda 
kezadilar.  T o ‘g ‘ri,  ayrim   yirtqichlar  sutem izuv-chilarga  nisbatan  kam  
sonli  (B ugungi  kunda,  bir  A frika  sheriga  o ‘n  m ing  buyvol  to ‘g ‘ri 
keladi).  Y ana  Janubiy-G ‘arbiy  Osiyo  asosiy  m arkaz  boMdi.  13  m ing  yil 
ilgari  itlar  qoMga  o ‘rgatilgan  b o ‘rilardan  kelib  chiqqan  boMib,  Janubiy- 
G ‘arbiy  O siyo  ovchilariga  poda  va  yovvoyi,  tuyoqli  sutem izuv- 
chilarning  alohida  guruhlarini  oMdirish  uchun  daralarga  haydashga 
yordam   berdi.  B undan  8,5  m ing yil  ilgari  b a ’zi  ovchilar  o ‘zlariga  g o ‘sht 
va  kiyim -kechak  sifatida  xizm at  qiladigan  q o ‘y,  echki  v a  yirik
82

---

qoram olni  k o ‘paytiruvchi  cho‘ponlarga  aylandilar.  Bu  guruhlarning  har 
biriga  m ansub  bo‘lgan  hayvonlarning  odam lar  iste’mol  qilishi  m um kin 
boMmaydigan  o ‘sim liklar bilan  oziqlanishi  qulay  edi.  Echkilar daraxt va 
butalarni  kem irar  edi.  Q o‘ylar  tepalik  yonbag‘irlaridagi  o ‘tlarni  yer, 
yirik shoxli  qoram ollar vodiylardagi  boy  o ‘tloqlarda o ‘tlar edi.  Shu  bilan 
bir  vaqtda,  y o w o y i  to ‘ng ‘izlardan  tarqalgan  cho'ch qalar  qishloqda 
axlatning  «foydali  tozalovchilari»  edi.  H ayvonlarning  bu  zotlarining 
seleksiyasi  natijasida  o ‘zlarini  y o w o y i  ajdodlariga  qaraganda,  kalta 
shox  va  tishlarga  ega,  ko‘proq  g o ‘sht,  sut  va  ju n   beradigan  beozor 
hayvonlarga  aylandi.  Bu  to ‘g ‘risida  qadim gi  hayvon  q o ‘ralaridan 
topilgan  suyaklar guvohlik beradi.
Bundan  5  m ing  yil  ilgari  xonakilashgan  ho ‘kiz,  tuya,  eshak  va 
otlar,  shuningdek,  Janubiy  A m erikadagi  lam alar  yuk  tashir  edi.  Bu  esa 
quruqlikda sayohat qilishni tubdan o ‘zgartirdi.
O vqat  uchun  g o ‘shti  ishlatiladigan  va  butun  dunyoga  tarqalgan 
quyidagi to ‘rt hayvonning y o w o y i  ajdodlarini k o ‘rsatish  mumkin:
1.  O vis  o rie n ta lis  -   y o w o y i  q o ‘y,  xonaki  qo ‘yg a  qaraganda,  shoxlari, 
ju n   va  oyoqlari  uzunroq.  X onakilashtirilgan  vaqti  bundan  11  m ing  yil 
oldin.  Joyi Turkiya,  Eron yoki Iroq.
2.  C a p r a   ae g ag u s  -   y o w o y i  echki,  xonaki  echkilarda  k o ‘rish  m um kin 
boMgan  spiralsim on  burm alarsiz  birdan  orqaga  bukilgan  shoxlar  bilan. 
X onakilashtirilgan vaqti  bundan  10 m ing oldin.  Joyi  Eron.
3.  Bos  p rim ig e n iu s  -   tur  ilgari  xonakilashtirilgan  yirik  shoxli 
hayvondan  ko ‘ra,  jangariroq.  0 ‘rgatilgan  vaqti  bundan  8,5  m ing  yil 
ilgari.  Joyi hozirgi Turkiya boMishi mumkin.
4.  Sus  se ro fa   -   y o w o y i  to ‘ngMz,  xonaki  cho‘chqalarga  qaraganda, 
uzunroq  tum shuq  va  qalinroq junli.  0 ‘rgatilgan  vaqti  bundan  9  m ing yil 
ilgari.  Joyi T urkiya boMishi mumkin.
6.  O v  u su lla ri,  ov  oM jalari.  Arxeologik  topilm alar  krom anonlarning 
qurollari  va  ovchilik  usullari  neandertallarga  qaraganda,  anchagina 
takom illashganidan  dalolat  beradi.  Bu ovqat resurslarining k o ‘payishi va 
aholi  sonining  o ‘sishi  uchun  katta  aham iyatga ega edi.  N ayza  otiladigan 
uskunaning  paydo  boMishi  odam   qoMiga  kuch  qo ‘shdi.  Ovchi  nayza 
otadigan  m asofani  uzaytirdi.  Endi  ovchi  o ‘z  oMjasini  u  q o ‘rqib 
qochishigacha  boMgan  katta  m asofada  urib  olishi  m um kin  edi. 
D unyoning  k o ‘pgina  daryo,  dengiz  qirg‘oqlarida  istiqom at  qiluvchi 
odam lar  uchun  baliq  muhim  ozuqa m ahsuloti  boMib qoldi.  N ayzalarning 
o ‘tkir  uchlik  qilib  yasalishi  jonivom i  qattiq  yaralab,  ularning  oMimini 
tezlrehtirdi.  K rom anonlar  qushlarni  tuzoq  bilan  ushladilar.  Shubha
83

---

y o ‘qki,  aynan  ular  qushlar,  b o ‘ri,  tulki  va  yanada  kattaroq  hayvonlar 
uchun 
halokatli 
tuzoqlam i 
aynan 
o ‘ylab 
topdilar. 
B a’zi 
m utaxassislarning  aytishicha,  ana  shu  tuzoqlarga  yuzlab  m am ontlar 
tushdi.  Q aysiki,  ularning  qoldiqlari  C hexoslovakiyadagi  Pavlovadan 
topilgan  edi.
K rom anonlar  y irik  hayvonlarni  ov  qilishda  m ing  yillik  k o ‘nikm a, 
tajribaga ega  boMganlar.  U lar yirik  hayvonlarni  ov qilishda  qachonlardir 
yashagan  m ohir  ovchilar  edilar.  Tanlangan  jo y d a  m avsum iy  yashash 
shuni  ko‘rsatdiki,  ular  shim ol  bug‘usi  va  to g ‘  echkisini  (kozerog)  yangi 
o ‘tloqlarga  m avsum iy  m igratsiya  vaqtida  ta ’qib  qilganlar.  Suyaklarning 
ulkan  to ‘dalari  ovchilar  hayvonlarni  oMdirish  oson  boMgan  jo y larg a 
haydashni  o ‘rganganliklaridan  guvohlik  beradi.  Janubiy  R ossiyaning 
jarliklarini  birida  oMdirilgan  m inglab  bizonlarning  topilm asini  shu  bilan 
isbotlash  m um kin.  M arkaziy  F ransiyaning  sharqidagi  Som otre  yonidagi 
qoya  ostidan  topilgan  10  m ing  y o w o y i  ot  skeleti  katta  taassurot 
qoldiradi.  B undan  17  m ing  yil  ilgari  ovchilar  bu  qoyaning  tepasiga 
butun bir podani  haydab kelib,  keyin  qoya ostida oMdirgan  k o ‘rinadilar.
K rom anonlar  bunday  usul  va  qurollarni  qoMlab,  yuqori  darajada 
deyarli  tuganm as  to ‘yim li 
ovqat  m anbasiga  ega  boMdilar. 
Bu 
koMinishidan 
ularning 
k o ‘payishiga 
Sibirning 
qahraton 
sovuq 
hududlarini  o ‘zlashtirishga yordam   berdi.
O v  o ‘lja Ia ri.  Y evropa  so ‘nggi  tosh  davrida  yirik  sutem izuvchi 
hayvonlar bilan  to ‘lib-toshgan  edi.  U lardan  k o ‘p  m iqdorda  g o ‘sht  va ju n  
olish  m um kin  edi.  Shundan  so ‘ng,  hech  qachon  hayvonlarning  m iqdori 
va  xilm a-xilligi  bunday  darajada  ko ‘p  boMmadi.  H ayvonlarning  k o ‘p 
xillari  k o ‘rinishidan  neandertallarga  m a’lum  edi.  K rom anonlar  ovining 
moM-koM,  keng  tarqalgan  izlari  o ‘sha  vaqtda  ov  qanday  boMgani,  ov 
o ‘ljasi,  uning  qayerda  yurishi  v a  tarqalgani  m anzarasini  tiklashga 
yordam  beradi.
Y o w o y i  otlar,  shim ol  b u g ‘ulari,  bizonlar,  m am ontlar,  say g 'o q   va 
jun li  karkidonlar ochiq choMlarda o ‘tlagan.
0 ‘rmon  y o n b ag ‘irlari  va vodiylarda kiyiklar, y o w o y i veprlar,  g ‘or 
ayiqlari va b o ‘rilari yashirinar edi.
T o g ‘  echkilari,  y o w o y i  echkilar  baland  togMardagi  yozgi  yaylov- 
larga  chiqar  edi.  Y o w o y i  turlari  esa  choMlar  v a  unga  tutash  jo y lard a 
ju d a ko‘p edi.
H ayvon  suyaklari  topilm alariga  k o ‘ra,  so ‘nggi  paleolit  boshlarida 
Shim oliy  G erm aniya  hududida  shim ol  bug‘usi  va  y o w o y i  ot  k o ‘p 
boMgan.  G erm aniya ja n u b id a  esa  m am ont v a  karkidonlar,  undan  yanada
84

---

sharqqa  to m o n -Q o ra  dengiz  b o ‘ylarida  ho‘kiz  va  otlar  ko‘pchilikni 
tashkil  etgan.  Lekin  hayvonot  dunyosi  tarkibi  doim iy  em as  edi.  Italyan 
m anzilgohlarining  birida  ovchilikning  dastlabki  obyekti  yovvoyi  h o ‘- 
kizlar,  otlar,  b u g ‘u  va  to ‘ng ‘izlar  edi.  Keyin  esa  oMja  ichida  birinchi 
o ‘ringa  otlar  va  yovvoyi  eshaklar  va  keyinchalik  ularning  o ‘rnini 
to ‘ng ‘izlar,  shim ol  bug‘ulari  va  h o ‘kizlar  oldi.  H ayvonlarning  turli 
guruhlarining  soniga  iqlimning  davriy  o ‘zgarishi  ta ’sir  qilgan  boMishi 
mumkin.
Q uyida  krom anonlarning  ozuqasini  asosiy  m anbalari  boMgan 
hayvonlarning besh turi keltirilgan:
1.  R a n g ib e r  ta ra n d u s   -   shim ol  bug‘usi,  erkak  va  ayollarida  shoxi 
boMgan  bug ‘uning  yagona  turi.  B o‘yining  balandligi  1,4  m.  Vaqti 
pleystosendan  hozirgi kungacha.  Joyi  Shim oliy qutb.
2.  G e rv u s  e lep h a s  -   blagorodniy  bug‘u.  B o‘yining  balandligi  1,5  m. 
Vaqti  pleystosendan  bizning  kunlargacha.  Joyi  Y evroosiyo  va  Shimoliy 
Afrika.
3.  Bos  p rim ig e n iu s  -   tur  ulkan  h o ‘kiz.  B o‘yi  1,8  m.  Vaqti 
pleystosendan  1627-yilgacha.  Joyi Y evroosiyo va Shimoliy  Afrika.
4.  E g u u s  c a b a llu s:  ot,  zamonaviy  xonaki  otning  kichik yovvoyi  turosti. 
B o‘yi  1,4  m.  Vaqti  pleystosendan  bizning  kunlargacha.  Joyi  Shimoliy 
yarim   shar q it’alari.
5.  C a p r a   p y re n a ic a  -  Pireney tosh  echkisining turosti;  erkaklarida uzun 
oldinga,  balandga  qayrilgan  shox.  B o‘yi  76  sm  gacha.  Vaqti 
pleystosendan  bizning kunlargacha.  Joyi  Ispaniya va shu  bilan bir vaqtda 
Janubiy-G ‘arbiy  Fransiya.
7. 
O v q a t  v a  g a v d a   tuzilishi.  M uzlik  davri  va  undan  so ‘ng  ovqat 
va  uni  tayyorlash  usullari  ham  gavdaning  tuzilishi  va  uzunligiga  ta ’sir 
qildi.  B a’zi  etnik guruhlar ishonchsiz ovqat yoki  uning yetarli  boMmagan 
m anbalari  bilan  bo ‘yining  pastligi  yoki  hech  qachon  ovqatning 
taqchilligini  sezm agan  guruhlarga  qaraganda,  m o‘rt,  kichikroq  gavda 
tuzilishiga  ega  boMadi.  G enetik  jihatd an   kichik  odam larga  Markaziy 
A frikadagi  karlik  negrlar,  Janubiy-Sharqiy  Osiyo  va  Papua  -   Yangi 
G veniya  orollarida  sochilib  ketgan  negritoslar  kiradi.  B ir  vaqtlar 
ularning  barchasi  pigm eylar  deb  atalib,  bir  guruhning  avlodlari  deb 
hisoblanar  edi.  Lekin  hozirgi  olim lar,  bu  ovchi-terim chilar  qachonlardir 
norm al  b o ‘yli  m ahalliy  kishilardan  kelib  chiqib,  uzoq  vaqt  ishonchsiz 
ovqat  m anbalariga  qaram   boMganliklari  sababli,  bo‘ylari  kichraygan 
degan  fikrga  keldilar.  Chunki  uncha  baland  boMmagan  b o ‘yli  kishilar
85

---

uzun 
b o ‘yli 
kishilarga 
nisbatan 
o z 
m iqdordagi 
yem ish 
bilan 
cheklanishlari  m um kin.
M isrdan  to  X itoygacha  boMgan  m am lakatlarda  aholining  haddan 
tashqari  k o ‘payib  ketishi  norm al  b o ‘yli,  lekin  gavda  tuzilishi  nozik 
odam larning  paydo  boMishiga  olib  keldi.  Y etarlicha  boMmagan  ozuqa- 
o ‘sim liklarga  uzoq  vaqt  qaram   boMish  o ‘z  oilasi  uchun  yetarlicha 
m iqdorda  ozuqa  topishga  m ajbur  qildi.  Lekin  ular  o ‘zlari  o ‘stirishlari 
m um kin  boMgan  m iqdordan  k o ‘proq  ovqat  iste’mol  qilishlari  m um kin 
edi.  Bu  holat  k o ‘p  ham   yirik  boMmagan  odam larni  shakllantiradi.  Bu 
odam lar  zaruriy  ishni  bajarish  m um kin  boMgan  uncha  kichik  boMmagan 
gavdali  edilar.
O ziq-ovqatning  yaxshilashi  b a’zi  guruhlar  bo ‘yining  genetik 
jihatdan  cheklanm agan  o ‘sishiga  olib  keldi.  Qaynatilgan  ovqatni 
iste’mol  qilish  va  m ehnat  qurollarini  qoMIash  odam   yuz  tuzilishini 
o ‘zgartirdi.  Y um shoq  qaynatilgan  ovqatni  yeyish  va  qachonlardir tishlar 
bilan  am aiga  oshirilgan  ishlarni  bajarishda 
m ehnat 
qurollaridan 
foydalanish  ishlab  turish  vazifasini  o ‘taydigan  yuz  tuzilm asining 
kichraytirishiga  sabab  boMdi.  Asosan  uzoq  vaqt  qaynatilgan  ovqat 
iste’mol  qilgan  odam larning  tishlari  kichraydi.  Eng  kichik  tishlar  Yaqin 
Sharq,  X itoy  v a  Y evropada  boMgan.  Eng  katta  tishlar  A vstraliya 
aborigenlarida  boMib,  je z   asridan  boshlab  quyi  jagMar  kichrayish 
an ’anasini  boshdan  kechirdi.  Bu  yuqori  j a g ‘  tishlari  quyi  ja g ‘  qism ini 
berkitishgacha v a to ‘g ‘ri tishlash  noto ‘g ‘ri tishlash o ‘rnini  olgunga qadar 
davom  etdi.
So‘nggi  paleolit  davridan  qurollardan  foydalanishning  kuchayib 
borishi  kuchli  m uskul  va  suyaklarga  boMgan  ehtiyojni  kam aytirdi. 
Shunga m os  ravishda skeletlar m o ‘rtlasha boshladi.
8. 
A holi  so n in in g   o ‘sishi.  B undan  3  mln.  yil  ilgari  y er yuzida  bor- 
y o ‘gM  bir  necha  10  m ing  gom inid  yashagan  boMishi  m um kin.  Hozirgi 
vaqt  2 0 1 1-yil  noyabriga  kelib,  y er  sharida  aholi  soni  7  m illiard  kishiga 
yetdi.  A m m o tarixgacha boMgan  davr davom ida aholi sekin o ‘sdi.  0 ‘sish 
bizning  ajdodlarim izni  evolutsiyasi  davom ida  bosqichm a  -  bosqich 
yangi  yerlarni  o ‘zlashtirish  v a  ozuqa  resurslarining  ko ‘payishi  bilan 
birga bordi.
B ir  hisob-kitobga  ko ‘ra,  2  mln.  yil  ilgari  1  mln.  o ‘tx o ‘r  avstra- 
lopiteklar  bir  q it’ada  faqat  bir  necha jo y la rd a   yashar  edi.  B undan  500 
m ing  yil  ilgari  ovchilik  va  terim chilik  bilan  sh ug‘ullanadigan  H om o 
erectus  A frikaning  turli  landshaftlari,  O siyo  va  Y evropaning  anchagina 
qism ini  egallagan  edi.  Lekin  cheklangan  yer  m aydoni  terim chi-
86

---

ovchilarni  o ‘tx o ‘r  m avjudotlarga  qaraganda,  kamroq  ozuqa  bilan 
ta ’m inlar  edi.  Shu  boisdan,  b a’zi  olimlar,  o ‘sha  vaqtda  yer  yuzida  bor- 
y o ‘g ‘i  Homo  erectus  tipidagi  1,7  mln.  m avjudot  yashagan  deb 
hisoblashadi.
10  m ing yil oldin  Hom o  sapiens  Antraktidadan  boshqa barcha q it’a 
va  iqlim  zonalarini  o'zlashtirdi.  B aribir  k o ‘pchilik  odam lar  o ‘z  ozuqa 
resurslarini  boshqara  olm aydigan  terim chi  va  ovchilarning  turm ush 
tarzini olib bordi.  0 ‘sha vaqtda dunyoda  10  mln.  kishi yashar edi.
Aholining  soni  faqat  bundan  7  m ing yil  oldin jadal  oshdi.  Qaysiki, 
dehqonchilik  m adaniyati  oziq-ovqatning  keskin  oshishiga  sabab  b o ‘ldi. 
N atijada  ilgari  ochlikdan  halok  boMadigan  kishilar  endi  tirik  qoldilar. 
Yangi  qurol  va  texnologiyalar  oziq-ovqatning  xilm a-xilligi  va  aholi 
sonining o ‘sishiga olib keldi.
Tadqiqotchilar  fikriga  ko ‘ra,  er.  avv.  500  yillarda  yerning  aholisi 
100  m ln.ga  yetdi.  K eyinchalik  dehqonchilik  m adaniyatlari,  xonaki 
hayvonlarning  global  hajm da  alm ashinuvi,  sanoat texnologiyasi va  ilmiy 
tibbiyot  aholi  sonining  o ‘sishini  yanada  tezlashtirdi.  2020-yilda  aholi 
zich  joylashgan  planetada  7  milliarddan  ko‘proq  odam   yashashi 
mumkin.
In so n iy a tn in g  
k elajag i. 
Evolutsiya 
tashqi 
m uhitdan 
z a if 
him oyalangan  prim at  guruhlaridan  serm ahsul  ko ‘payishning  noyob 
qobiliyatiga  ega  boMgan,  sayyoram izni  o ‘zgartirishga,  k o ‘chib  yurishga 
qodir bizning turim izni tanlab oldi.
Inson  evolutsiyasi  davom   etadim i?  Hozirgi  vaqtda  biz  « yo ‘q»  deb 
jav o b   berishim iz  kerak.  M adaniy  evolutsiya  zaif,  sekin  va  yom on 
anglaydigan  tiplardan  xolos  qildi.  Endilikda  mashinalar,  kom pyuter, 
kiyim,  ko ‘zoynak  va  zam onaviy  tibbiyotning  m avjudligi  odam lar 
o ‘tm ishdan  meros  qilib  olgan  kuchli  gavda  tuzilishi,  aql-zakovat, 
qobiliyat, 
pigm entatsiya, 
ko ‘zning 
o ‘tkirligi, 
kasalliklarga 
chidam liligining  qadrsizlanishiga  olib  keldi.  Hozirgi  davrda  har  bir 
jam iy atd a jism oniy  za if yoki  yom on  shakllangan  odam lar  yuqori  foizni 
tashkil  qiladi.  Shuningdek,  yom on  ko ‘rish  qobiliyatiga  ega,  o ‘zlari 
yashaydigan  tabiiy  iqlim  sharoitiga  m oslashmagan  kishilar  k o ‘pchilikni 
tashkil etadi.
100  yil  oldin  jism oniy  z a if  odam lar  bolalikda  oMib  ketar  edilar. 
E ndilikda  ular  yasham oqdalar.  U lar  o ‘zlaridan  zaif,  kasalliklarga 
chidam siz,  tibbiy  yordam ga doim   muhtoj  boMgan  avlod  qoldirm oqdalar. 
Shu  bilan  birga  ular  kelajak  avlodlarga  o ‘z  naslining  defektlarini 
o ‘tkazm oqdalar.
87

---

Inson  evolutsiyasining  to ‘xtab  qolishiga  uning  m igratsiyasi 
im koniyat yaratdi.  H ozir aholining biror-bir guruhi  ham  uzoq vaqt yopiq 
holda  yashay  olm aydi.  U zoq  vaqt  tashqi  dunyodan  ajralib  yashash 
pleystosen  davrida boMganidek,  yangi  turg a aylanish  im konini  berar edi. 
Irqiy  farqlar  Y evropa,  A frika,  H indiston  va  Xitoy  xalqlari  vakillari 
o ‘rtasida aralash  nikohlar soni  o ‘sishi  bilan y o ‘qolib  ketdi.
M ohiyat  jihatidan  insoniyatning  evolutsiyasiga  k o ‘ra,  uning  o ‘lib 
ketishi  ehtim oli  k o ‘proq.  A holining  tez  o ‘sishi  oziq-ovqat  va  energiya 
ishlab  chiqarishning  keskin  o ‘sishiga  bogMiq.  U  va  boshqalar  bizning 
planetam iz  tabiiy  resurslarini  keskin  ekspluatatsiya  qilishiga  olib  keladi. 
T uproqni  kuchli  qayta  ishlash  eroziyaga  olib  keladi.  Bu  hosildorlikni 
keskin  kam aytiradi.  Iqlim  o ‘zgarishlari  ham  bu  m uam m olarni  yanada 
chuqurlashtiradi.  0 ‘ta  k o ‘p  sonli  inson  zoti  oziq-ovqat,  yoqilgM 
taqchilligi,  ochlik,  urush yoki  epidem iyalardan  oMib  ketishi  m um kin.
K o‘pgina  m avjudot  turlarining  yashashi  davom iyligi  3  mln.  yilni 
tashkil  etadi.  Barcha  m avjudotlar  ichida  eng  aqllisi  boMgan  bizning 
turim iz uchun,  bu  m uddatning  hecli  boM maganda yarm isigacha yashashi 
talab qilinadi.
Hozirgi  kunda  fan  yutuqlari  yuqori  darajaga  yetdi.  H ayvonlarning 
ustida  o ‘tkazilgan  ilmiy  tadqiqotlar  natijasida  klonlashtirish  loyihasi 
am alga  oshirildi.  Bu  loyihani  inson  nasliga  nisbatan  ham   qoMlash 
m um kin  yoki  oddiy  qilib  aytganda,  oMib  ketgan  odam ning  DNKsi 
yordam ida  uni  qayta  dunyoga  keltirish  im koniyati  yaratildi.  Bu 
insoniyatning  kelajak  evolutsiyasi  uchun ju d a   katta  kashfiyot  va  yutuq. 
Am m o  su n ’iy  m uhitda  insonni  qayta  yaratgandan  ko ‘ra,  hozirgi  kunda 
ekologik halokatning oldini  olib,  inson  turining kelajagini y ana bir necha 
m illion 
yil 
m obaynida 
uyg‘un 
yashash 
m uhitini 
shakllantirish 
m uhim roqdir.
9. 
K r o m a n o n la r  m a d a n iy a ti.  Y evropa  krom anonlari  qoMlagan 
qurollar  vaqti  va jo y i  bilan  o ‘zgardi.  B a’zi  arxeologlar  fikricha,  u  yoki 
bu  qurollardan  kishilarning  turli  guruhlari  foydalandilar.  B oshqa  tadqi­
qotchilar 
fikriga 
k o ‘ra, 
bu 
qurollar 
to ‘plam i 
ustalarning 
turli 
m aktablarini  aks ettiradi.
Q urollar  va  boshqa  predm etlar  asosida  G ‘arbiy  Y evropa  uchun 
so ‘nggi  paleolitning  5  asosiy  m adaniyati  ajratiladi.  U larning  qoldiqlari 
bilan,  ayniqsa, 
Jan ubiy-G ‘arbiy  F ransiya  boy.  D unyoning  boshqa 
m inta-qalarida ham   bu  m adaniyat katta m iqyosida m avjud.
Y oshi  taxm inan  35-36  m ing  yil  boMgan  perigor  m adaniyati  uchun 
xos  boMgan  qirgMch,  arra  ichki  doirasim on  tom oni  bilan,  qaysiki,

---

boshlanishi 
m ustye  an ’analariga  borib  taqalib, 
neandertallarning 
Shatelpetron  m adaniyati  vaqtidan  tayyorlana  boshladi.  Gravetti  tipidagi 
gravetti  m adaniyati  yanada  kechki,  uzun  kichrayib  boradigan  ko ‘p  sonli 
keskich va suyak qurollari  bilan  Fransiyadan  R ossiyagacha b o ‘lgan keng 
geografik bo ‘shliqda  10  ming yil  oldin  m avjud edi.
O rinyak m adaniyatidan (taxm inan  35-29  m ing yil  avval)  k o ‘p sonli 
162  q irg ‘ich,  parm a  va  dolot  (iskana)  saqlanib  qoldi.  Lekin  u  pichoq 
tipidagi  keskichlarga  qaraganda  ibtidoiy  edi.  Yaqin  Sharqda  esa  bunday 
texnologiya yanada oldinroq, qadim gi davrdayoq  mavjud boMgan.
Solyutrening  uzoq  davom   etm agan  m adaniyatida  ikki  tom ondan 
puxta  ishlov  berilgan,  ingichka  bargsim on  uchliklarni  tayyorlashga 
alohida e ’tibor berildi.
M adlen  m adaniyati  (18,5-11  m ing  yilliklar  atrofida)  nayza  otishga 
moMjallangan  qarm oqli  to ‘g ‘ri  y o g ‘och,  baliq  ovlashga  moMjallangan 
tishi  chiqarilgan qarmoq  va garpungacha boMgan qurollari bilan  maMum.
10. 
U y-joy  v a  kiyim .  K rom anonlar  qurilishda  asosan  eski 
neandertal  an ’analarini  davom  ettirdilar.  Am m o  b a’zi  uy-joylarda  va 
barcha  kiyim larda  yangiliklar  paydo  boMdi.  Qaysiki,  u  ploystosenning 
oxirgi  m ing yilligi sharoitida yashash  im koniyatini  berdi.
G ‘orda  yashagan  o'tm ishdoshlari  neandertallar  kabi  Yevropa 
krom anonlari  Janubiy-G ‘arbiy  Fransiyada,  ayniqsa,  Dordon  daryosi 
yoqasidagi  ohak  g ‘orlardan  va  Pireneyning  shim oliy  yon bag ‘ridagi 
qiyaliklardan  foydalandilar.  K o‘pgina  g ‘orlar  jan ub ga  chiqadigan 
ogMzga  ega  boMib,  quyosh  isitgan  va  shimol  sham ollaridan  him oya 
qilingan  edi.  G ‘orlar  moM-koM  suv  m anbalari  yonida  joylashgan.  U 
yerdan  o ‘tx o ‘r  hayvonlar  o ‘tlab  yurgan  yaylovning  m anzarasi  yaqqol 
k o ‘rinib  turar  edi.  Yil  davom ida  ozuqa  moM  boMgan  joylarda,  bir  katta 
g ‘orda  bir  necha  o ‘n  kishi  yashashi  m um kin  edi.  Lekin  b a’zi  g ‘orlarda 
biz  odam ning  mavsumiy  yashaganini  k o ‘ramiz.  N eandertallarga 
o ‘xshab,  Rossiyadagi  gravetti  m adaniyati  vakillari  o ‘zlarining  qishki 
m anzilgohlarini  daiyo  vodiylarida  qurganlar.  B a’zi  turar-joylar  toshdan 
qurilib,  qolganlari  yerdan  qazilgan.  K o‘pgina devorlar va toshlar  teridan 
chodirsim on  shaklda  qurilib,  m am ontning  son-suyaklari  tirab  q o ‘yilgan 
boMib,  pastda  chetlari  boshqa  ogMr  suyak  va  xartum   suyaklari  bilan 
m ahkam langan.  Y irik  qurilm alar jum lasiga,  Don  daryosi  q irg ‘ogMdagi 
K ostenko  m anzilgohidagi  uzunligi  27  m  boMgan  uzunchoq  turar-joy 
kiradi:  terilar  bilan  qoplangan  chayla  ichki  tom onida  m arkaz  b o ‘yicha 
qurilgan  o ‘choqlar  bu  chaylada  bir  necha  oilalar  qishlaganidan  dalolat 
beradi.
89

---

F ransiya  g ‘orlaridagi  topilm alar  v a  tasvirlar  k o ‘chm anchi  ovchilar 
hozirgi  k o ‘chm anchilar  kabi  yengil  yozgi  chaylalar  qurishganini 
ko ‘rsatadi.  M uzlik  davri  sharoitida  odam ning  yashash  va  m ehnat  qilish 
im koniyatiga  ega  boMishiga  kiyim ning  yangi  turlari  va  qurilishning 
yangi  usullari  ham da  olovdan  foydalanish  qoM  keldi.  Suyak  ignalari  va 
yungli  ju n   kiyim li  odam larning  tasvirlari  ularning  badanga  m ahkam  
yopishadigan  ishtonlari,  ustki  kiyim   va  puxta  tikilgan  qoMqop,  oyoq 
kiyim larini  k o ‘rib,  bu  kiyim lar  odam larni  sovuq  havoda  issiqni  yaxshi 
saqlaganidan dalolat beradi.
11. 
S a n ’a t   v a   u rf -o d a tla r.  Tasviriy  san ’at  shakllangan  insoniyat 
jam o asid a  yuqori  paleolit  chegarasida  paydo  boMdi.  Ibtidoiy  tasviriy 
san ’atning  birinchi  nam unalari  plastinka,  grafika  v a  tasviriy  san ’atdir. 
O rinyak  -   solyutre  davrida  ayollar  haykalchalari,  m adlen  davrida 
hayvon  tasvirlari  paydo  boMdi.  O rinyak  davrida  hayvonlar  tasviri. 
o ‘sim lik  va  odam   tasvirlari  kamroq  boMib,  ibtidoiy  yakka 
chizgilar 
bilan  bajarilgan.  M ezolit  davrida  ov  va  m aishiy  tusdagi  k o ‘p  shaklli 
kom pozitsiyalar  paydo  boMdi.  B ushm enlarning  qoyatosh  tasvirlari, 
hayvonlar,  odam lar,  ov  va 
harbiy  m anzaralar,  raqslar  va  diniy 
m arosim larning 
ifodasi 
aniqroq 
ifodalangan. 
M ezolit 
davridan 
am aliyotdan  shartlanganlik  tom on  harakat  boshlanadi. 
M isol  uchun, 
A vstraliyaning 
aranda  qabilasida  odam   С  ramzi  bilan  ifodalanadi. 
gulxan  oldidagi  ikki  odam   [O]  ramzi  bilan  ifodalangan.
Yuqori  paleolitda 
m usiqa  (yon  tom onlari 
parm alanib,  teshik 
qilingan  naysim on  shoxlar,  parm alangan  m o ‘gizlar)  va  raqs  paydo 
boMadi.  R aqslar  m aishiy  va  m arosim ,  ov,  harbiy,  erkaklar va  ayollarniki 
boMgan.  R aqs  k o ‘pchilik  holda  ijro  etilib,  k o ‘p  hollarda  niqoblar 
yordam ida  im itatsiya  qilish,  x o ‘ja lik   faoliyati, jin siy   aloqalar  va  hokazo 
ifodalangan.
Folklorning 
eng 
qadim gi 
k o ‘rinishi 
to ‘g ‘risida 
etnologik 
maMumotlar  orqali  tushuncha  hosil  qilish  m um kin.  Bu  maMumotlar 
m eh-nat,  sevgi,  harbiy  m arosim   q o ‘shiqlari,  nasihatom uz  hikoyalar, 
maishiy  v a  fantastik  ertaklar,  m uqaddas  m iflar  keng  tarqalganidan 
dalolat beradi.
Y evropa  bundan  35-10  m ing  yilliklarda  o ‘zining  tarixgacha 
boMgan  san ’atning  buyuk  davrini  boshdan  kechirdi.  S an’at  asarlari 
doirasi  keng  edi:  b u g ‘u  shoxlari,  fil  suyagi  va  tosh  parchalariga 
tushirilgan  hayvon  va odam   tasvirlari,  loy  v a tosh  haykallar va  relyeflar, 
oxra,  m arganes  va  y o g ‘och  k o ‘m iri  bilan  chizilgan  rasm lar  ham da  g ‘or
90

---

devorlariga  som on  naycha  orqali  puflangan  b o ‘yoq  bilan  tushirilgan 
tasvirlar.
B a ’zi  olim lar,  100  ta  g ‘or  va  qoya  boshpanalam i  tadqiq  etish 
natijasida  krom anonlar  san’ati  o ‘z  taraqqiyotining  4  bosqichini  bosib 
o ‘tdi  degan  xulosaga  keldilar.  Birinchi  davr  uchun  (32-25  m ing  yil 
avval)  odam lar  o ‘zlari  bilan  olib  yurgan  kichik  buyum larga  k o ‘p 
hollarda,  yom on  chizilgan  hayvonlar va boshqa  predm etlar xos.  Ikkinchi 
davr  (25-19  m ing  yil  bundan  ilgari)  g ‘or  san’ati  hisoblanib,  q o ‘llarning 
izi  bor.  Uchinchi  davr  (19-15  m ing  yil  bundan  ilgari)  g ‘or  san ’atining 
yuqori  ch o ‘qqisi  bo ‘lib,  otlar  va  turlarning  ajoyib  bajarilgan  dinam ik 
tasvirlarini  Fransiya  jan u b iy -g ‘arbidagi  Lasko  g ‘ori  va  boshqa  rely ef 
haykaltaroshligi  nam unalari  b o ‘yicha ko ‘rish  mumkin.
T o ‘rtinchi  davr  uchun  (15-10  m ing  yil  bundan  ilgari)  kichik 
buyum lardagi  o ‘ziga xos  tasvirlar ham da  Shim oliy  Ispaniyadagi  A ltam ir 
va  Fransiyadagi  Fon-de-gom   g ‘orlaridagi  hayvonlarning ’'"'Ifayotiy 
tasvirlari  va  ramziy  belgilar  alohida  o ‘rin  tutadi.  K o‘pgina  tasvirlar 
g ‘orlarning  ichkarisida  boMib,  bu  yerda  rassom lar  yonayotgan  yo g‘och 
yoki  jin   chiroqlar  yordam ida  ishlaginlar.  B a’zi  tasvirlar  yarim   odam, 
yarim  
hayvon 
shakllarini, 
taxm inan 
sehrgar  yoki 
shom onlarni 
tasvirlaydi.  K o‘pgina  m anzaralar  sem iz  ov  o ‘ljasi  tasviri  boMib,  bu 
ovchilik m agiyasi yoki seksual  ram z bilan tushuntiriladi.
H osildorlik  ramzi  esa  o ‘tirgan  ayollarning  belgilari  ifodalangan. 
G eom etrik  chiziqlar  shartli  belgi  tizimlari  boMishi  mumkin.  Q aysiki, 
ulardan  birida  oy  fazasi  tasvirlangan  boMishi  mumkin. 
Ushbu 
talqinlarning barchasi  m unozaralidir.
12. 
K ro m a n o n   d a fn la ri.  Bir-biridan  uzoqdagi jo y lar-F ra n siy a  va 
R ossiyadagi  qabrlar  krom anonlarning  hayotini  tushunishga  yordam  
beradi.  Skeletlarni  o ‘rganish  shuni  k o ‘rsatadiki,  krom anonlarning  32 
foizi 
20 
yoshga 
yetgan. 
Qachonki, 
ularning 
o ‘tm ishdoshlari 
neandertallarda  bunday  odam lar  bu  m iqdorning  yarm ini  ham  tashkil 
etm agan  edi.  K rom anon-larning  10  tadan  7  tasi  40  yoshga  yetishi 
m um kin  edi.  N eandertallarning  esa  20  tadan  bittasi  shu  yoshga  yetishi 
m um kin  edi.  Bu  raqam lar  uncha  k o ‘p  boMmagan  nam unalar  m iqdoriga 
asoslangan  boMsada,  ular  hayotining  davom iyligi  o ‘sganligini  tushunish 
m um kin.
K rom anonlarning  dafnlari  bo ‘yicha  toMa  ishonch  bilan  ularning 
ram ziy  urf-odatlari,  boyliklari  va  ijtimoiy  m avqeining o ‘sishi  to ‘gMisida 
fikr  yuritish  m um kin.  Vafot  etganlar jasadiga  k o ‘p  hollarda,  qizil  ohak 
sepganlar.  Faraz  qilishicha,  bu  hayot  ramzini  bildirgan.  Bu  yana
91

---

krom anonlarda  u  dunyoda  hayotning  m avjudligi  to ‘g ‘risida  tushuncha 
boMganligidan  guvohlik  beradi.  B a’zi  ja sa d la r  zeb-ziynat  buyum lari 
bilan  dafn  qilingan.  Bu  ovchi-terim chi  jam oasida  boy  va  obroMik 
odam lar  paydo  boM ganligining  ilk  belgilaridir.  Q uyida  dafnlarning  bor- 
y o ‘g ‘i  bir necha nam unalari  berilgan:
Italiyadagi  G rim m al'didan  bundan  30  m ing yil  oldin  turli  g ‘orlarda 
ko ‘m ilgan  16  kishi jasad i topilgan.
G rotdyu-K aviyon  g ‘oridan  bug‘u  tishlaridan  toj  kiygan bosh  kiyim  
bilan, yuzlab c h ig ‘anoq  m olluskalari  bilan bezalgan erkak jasadi topildi.
«B olalar  G roti»  g ‘oridan  m olluska-trubachi  ch ig ‘anoqlari  bilan 
bezatilgan  ikki  bola topildi.
B arm e-G randidan  hayvon  um urtqasidan  qilingan  m unchoq  shodasi 
bilan  odam lar qoldiqlari topildi.
Jan u b iy -G ‘arbiy  Fransiyaning  Lez-Eyzi  jo y i  yonidagi  qoya 
ostidagi  boshpanadan  5  ta  katta  yoshli  v a  bir  g o ‘dak  qoIdigM  topildi. 
U larning  qoldiqlari  qizil  ohak  bilan  b o ‘yalib,  orinyak  qurollari  teshiklar 
qilingan  dengiz ch ig ‘anoqlari  topildi.
C hexoslovakiyaning  Prjem osti  nom li  jo y id an   29  kishi,  loy 
haykalchalar  va  hayvon  shoxi,  suyakdan  yasalgan  qurollar  bilan  birga 
dafn qilingan.
M oskvadan  sharqda  Sungiridan  bundan  23  000  yil  ilgari  yasalgan 
narsalar  bilan  dafn  qilingan  ovchilar jasad lari  topildi.  Bu  yerda  yungli 
kiyim larda  m unchoqlar  bilan  m ohirona  bezalgan  chol,  uning  yonida 
m unchoqlar  bilan  bezalgan  yungli  kiyim   kiygan,  fil  suyagidan  uzuk  va 
bilakuzuklar,  ularning  yonida  m am ont  qoziq  tishidan  uzun  nayzalar  va 
ikkita  hayratga  soladigan  suyakdan  o ‘yilgan,  asoga  o ‘xshash  batons  de 
com m andem ent  (q o ‘m ondon jezli)  deb  ataladigan  ikkita  tayoq  ham  bor 
edi.
Q ir g ‘o q b o ‘yi  m ezolit  u r u g ‘  ja m o a la r i.  Q irg ‘oq bo ‘yid a  yashay­
digan  m ezolit jam oalari  o ‘ziga  xos  turm ush  tarzida  yashaganlar.  O siyo, 
Y evropa,  Shim oliy  A frika  v a  A m erika  q irg ‘oq b o ‘yi  qabilalari  turm ush 
tarzi 
tadqiq 
qilingan. 
U lar 
baliq 
ovlaganlar, 
ch ig ‘anoq 
v a 
qisqichbaqalarni  terib,  dengiz  hayvonlari  va  qushlarini  ovlaganlar. 
Q irg‘o q b o ‘yidan  ildizlar,  m evalar  va  q o ‘ziqorin  terganlar.  A sosiy  ov 
quroli  nayzalar va  suyak  uchli  garpunlar,  qarm oq,  tosh  yoki  suyak  uchli 
o ‘q-yoy  boMgan.  K o ‘pgina  qurollar:  pichoq,  qirgMch,  bigiz va  boshqalar 
ch ig ‘anoq  va  suyaklardan  yasalgan.  O lti  m etrgacha  uzunlikdagi 
qayiqlarni 
p o ‘stloqdan  to ‘qiganlar.  T urar-joy 
daraxt  v a  shox- 
shabbalardan  qurilgan,  qishda  uni  tyulen  terilari  bilan  yopganlar.  K ulba
92

---

o ‘rtasida  (qayiqning  o ‘rtasida  ham )  doim o  olov  yonib  turgan.  O vqatni 
qovurganlar  yoki  olovga  ko ‘m ganlar.  C hig‘anoq  kosalaridagi  suvga 
qizigan  toshlarni  tashlab,  suvni  isitganlar.  D engiz  hayvonlari  va  vidra 
(dengiz hayvoni) terilaridan kalta kiyim  tikilgan.