Ibtidoiy jamiyat
Ibtidoiy jamiyat - ibtidoiy odamlarning
paydo boʻlishidan to davlat yuzaga
kelguniga qadar boʻlgan davr. Jamoa
boʻlib mehnat qilish va jamoa boʻlib
isteʼmol qilish Ibtidoiy jamiyat ning oʻziga
xos xususiyatidir. Eng oddiy mehnat
qurollariga ega boʻlgan ibtidoiy odam
yakka-yakka holda tabiat kuchlariga va
hayvonlarga qarshi kurasha olmas edi.
Shuning uchun ibtidoiy odamlar jamoa
ravishda mehnat qilib, oʻz mehnatlarining
mahsulini teng taqsimlar edilar. Ibtidoiy
jamiyat iborasi juda buyuk kash-fiyot
hisoblanib, u birinchi navbatda eta. olim
L. G. Morgan nomi bilan bogʻliq. L. G.
Morgan oʻzining "Qadimgi jamiyat" (1877)
asarida juda boy etn. materiallarga
asoslangan holda ilmiy olamda birinchi
boʻlib, kishilik tarixining dastlabki sinfiy
jamiyatga qadar boʻlgan davrini ikki
bosqichga boʻlgan: 1-bosqichni "ibtidoiy
tuda", 2-bosqichni esa "ibtidoiy urugʻchilik
jamoasi" deb atadi. Ibtidoiy tuda bo-
sqichi oʻz mazmun va mohiyati bilan ilk
ajdodlarimizning "hayvonot" olamidan
ajralib insoniyat olamiga oʻtish davri bilan
harakterlanadi. L. G. Morgan bu
bosqichni Ibtidoiy jamiyat ga kiritmagan.
Aslida Ibtidoiy jamiyat urugʻchilik
jamoasini vujudga kelishi bilan
boshlanadi. L. G. Morgan fikriga F. Engels
va V. I. Leninpar qoʻshilsada, ammo ular
urugʻchilik jamoasi davrini "ibtidoiy
kommuna", "qadimgi kommunizm"
iboralari bilan almashtirib katta nazariy
xatoga yoʻl qoʻyadilar. I. V. Cmashinning
"Dialektik va tarixiy materializm haqida"
asari paydo boʻlgach, masala yanada
chalkashib ketdi. U Ibtidoiy jamiyat
tushunchasiga kishilik tarixini ibtidoiy
tuda bosqichini ham qoʻshib yubordi.
Stalincha konsepsiya keyinchalik sobiq
sovet tarixshunosligida asosiy yoʻl-yoʻriq
boʻlib qoldi. Aslida, tarixan birinchi
ijtimoiy-iqtisodiy formatsiya — ibtidoiy
urugʻchilik jamoasi edi. U urugʻ
jamoalarining paydo bulishidan to birinchi
sinfiy jamiyatning shakllanishiga qadar
boʻlgan davrni oʻz ichiga oladi. Ibtidoiy
tuda davrida esa ishlab chiqarish ning
oʻzi boʻlmagan. Bu davr odamzodning
uzok, davom etgan tadrijiy shakllanish
bo-sqichi boʻlib, u haqiqatan Ibtidoiy
jamiyat ga oʻtish davri hisoblanadi. L. G.
Morgan oʻz vaqtida Ibtidoiy jamiyat ni 2
bosqichga boʻlgan: bi-rinchisini "ibtidoiy
urugʻchilik jamoasi", ikkinchisini esa
"harbiy demokratiya bosqichi" deb ataydi.
20-asr davomida etn. va arxeologiya
sohalarida fan olamida qoʻlga kiritilgan
yutuqlar harbiy demokratiya davrini
sinfsiz jamiyatdan birinchi sinfiy
jamiyatga oʻtish bosqichi sifatida
qarashni, shuningdek, "ibtidoiy urugʻchilik
jamoasi" davrini ikki fazaga boʻlishlikni
taqozo etadi. Ibtidoiy urugʻ jamoasining
har ikkala fazasi davomida inson
hayotida juda katta sifat oʻzgarishlari yuz
berdi. Bu davrda dastlabki jamoa boʻlib
yashash kurtagi paydo boʻldi. Bu kurtak
urugʻ jamoasining tarkib topishiga asos
solgan onalar atrofida yuz berdi. Shuning
uchun ham urugʻchilik jamoasining bu ilk
fazasi — ona urugʻi — matriarxat deb
ataldi. Urugʻchilikning birinchi tadrijiy
rivojlanish fazasida ishlab chiqarish
munosabatlari toʻlaligicha urugʻ
manfaatiga mos tushadi, jamoada
ijtimoiy ishlab chiqarish hukmron. Endi
ibtidoiy urugʻchilik jamoasining ikkinchi
fazasida ishlab chiqarish munosa-batlari
asta-sekin urugʻ manfaati do-irasidan
chiqa boshlaydi. Bunday ijtimoiyiqtisodiy
oʻzgarishlar ibtidoiy jamoa xoʻjaligida
dehqonchilik va chorvachilikning kelib
chiqishi rivojlanishi bilan, jamoada
ortikcha mahsulotning paydo boʻlishi va
bozor munosabatlarining tarkib topishi
bilan bogʻliq edi. Bu jarayonlar, albatta,
ishlab chiqarish da erkaklar mehnatiga
talabning or-tishi va urugʻlararo guruxli
nikohning buzilishi va urugʻ jamoasidan
tashkarida patriarxal juft oilaning qaror
topishi bilan bogʻliq edi. Ibtidoiy
urugʻchilik jamoasi zamonida roʻy bergan
bu oʻzgarishlar matriarxal urugʻ
jamoasining patriarxal urugʻ jamoasiga
oʻz oʻrnini boʻshatib berishiga olib keldi.
Ota urugʻi (patriarxat) shakllandi.
Jamoada erkaklar rolining kuchayishi
tabiiy ravishda patriarxal juft oilani keltirib
chiqardi. Patriarxal urugʻ jamoasidagi juft
oila nikohi va uning tarkibida monogam
nikoh tizimining karor topishiga olib keldi.
Ilk urugʻchilik jamoasi davrida odamzod
birinchi bor amaliy sanʼatni kashf etdi,
yaʼni sanʼat dastlab ayol haykallarini
yasashdan, birinchi navbatda, homilador
ayol tasvirini ishlashdan boshlandi. Bu
davrning boshqa bir buyuk oʻzgarishi
odamzodning biologik jismoniy
tuzilishida roʻy berdi, yaʼni yevropeoid,
negroid va mongoloid irklar shakllandi va,
nihoyat, eng qad. ajdodlarimiz tabiiy
gʻordan chiqib, maʼlum mintaqalarda
oʻzlari uchun kulba yasash yulini kashf
etdilar. Ibtidoiy ajdodlarimiz hayotidagi
bu inqilobiy oʻzgarishlar ona urugʻi —
matriarxatning dastlabki ming yilliklari
davomida, yaʼni miloddan avvalgi 40—
30ming yilliklarda sodir boʻldi. Ibtidoiy
tuda davrida ilk ajdodlarimiz oʻrtasida
biologik aloqalar cheklanmagan, tartibsiz
holda yuz bergan boʻlsa, ibtidoiy
urugʻchilik jamoasi tarkib topishi bilan
odamlar oʻrtasidagi biologik aloqalar
maʼlum tartibga tushdi, yaʼni biologik
aloqalar endi ikki urugʻ jamoasi aʼzolari
oʻrtasida sodir boʻladigan boʻldi. Bu nikoh
tartibi guruxli nikohdeb yuritildi. Key-inroq,
ona urugʻi davrining soʻnggi fazasida ana
shu guruxli nikoh doirasida ayollar
farzandlarining otalaridan oʻz urugi uchun
ishlab berishni, oʻz urugʻi yumushlariga
yordam berishni talab kila boshlaydilar.
Bu talablar, albatta, iqtisodiy muammolar
bilan bogʻliq boʻlib, ona urugʻi jamoasi
zaminida matriarxal juft oilani
rasmiylashi-shiga olib keldi. Onalar, endi,
uz farzandlariga uz otasini tanishtira
boradi. Uzok, davom etgan bu nikohtarti-
bi va axloq normalari ona urugʻi doirasida
erkaklar rolining kuchayishiga olib keldi.
Iqtisodiy hayot tashvishlari endi erlar
qoʻlida jamlandi. Erkaklar iqtisodiy xujalik
jilovini uz qoʻllariga oladilar va ularning
farzandlari oldidagi nufuzi ortib boradi.
Ibtidoiy urugʻchilik jamoasining ikkinchi
fazasida urugʻ jamoalari xoʻjaligida
qoʻshimcha daromad paydo boʻladi, u
esa, oʻz navbatida, mol ayirboshlashni
keltirib chikaradi. Ana shu davrdan
boshlab urugʻlarning qabilalarga
birlashishi boshlanadi. Qabilalararo
iqtisodiy aloqalar vujudga keladi va
ularning oqibat natijasi sifatida kishilik
tarixida harbiy demokratiya davri
boshlandi. Bu inqilobiy oʻzgarishlar otalar
urugʻi (patriarxat) ga xos bulib, ular
ibtidoiy urugchilik jamoasi zaminida
dehqonchilik va chorvachilikning kashf
etilishi bilan bogʻliq edi.
Arxeologik jihatdan ilk va urta paleolit
davriga muvofiq keluvchi ibtidoiy tuda
davrida yashagan ajdodlarimizning
odamsimon maymun podalariga xos
xatti-harakatlari, ularni fan olamida eng
oliy tipdagi odamsimon maymunlardan
tarqalgan, degan tasavvurni keltirib
chiqardi. Aslida, hech bir odamsimon
maymunlardan (shimpanze, gibbon,
orangutan, goril-lalardan) odam
tarqalmagan. Odamzotning eng ilk
ajdodlari oʻzlarining oziq tishlaridagi
naqshlari va bosh miyasining maymun
bosh miyasidan kattaligi bilan
farqqiluvchi maymunsimon odam ajdodi
(Goranna driopiteki) dan tarqalgan. Bu
tipdagi odamzot ajdodlarining qoldiqlari
Jan. Afri-kada zinjantrop, Indoneziyaning
Yava o. da pitekantrop, Xitoyda sinantrop,
Oʻzbekistonda fergantrop, Germaniyada
neandertallar nomlari ostida to-pib
oʻrganildi. Fan olamining xulo-sasiga
koʻra, ular to "aqlli odam" ("homo
sapiens) holatiga kelguniga qadar
(miloddan avvalgi 40—35 ming yillikka
qadar) oʻzining tadrijiy shakllanish
taraqqiyot yoʻlini bosib oʻtgan. Ular eng
oddiy tosh qurollardan va olovdan
foydalanishni oʻrgandilar. Madaniyatning
dastlabki kurtaklari vujudga keldi, maʼnoli
nutq paydo boʻldi. Inson asta-sekin
biologik jihatdan takomillasha bordi, eng
ibtidoiy (pitekantrop, sinantrop va
neandertal va boshqalar) tipdan yuksak
taraqqiy etgan va mehnat qilish
qobiliyatiga ega boʻlgan odam darajasiga
yetdi. Avvalo mehnat, soʻngra soʻzlash
ikkita eng muhim sabab boʻldiki, bu
sabablar taʼsiri ostida eng ilk
ajdodlarimizning miyasi sekin-asta aklli
odam miyasiga aylandi. Ilk va oʻrta
paleolitdan uning soʻnggi bosqichiga
oʻtish davrida tosh qurollarni yasashda,
ovchilikda ancha yutuqlarga erishildi.
Ibtidoiy toʻdadan soʻnggi paleolitga oʻtish
davrida ijtimoiy munosabatlar va odam
qiyofasi ancha oʻzgardi va taraqqiy etdi.
Oʻrta Osiyoda, jumladan, Oʻzbekistonda
Ibtidoiy jamiyat ning har bir davriga
mansub mehnat qurollari Fargʻona
vodiysidagi Selungur goroda va boshqa
joylarda topildi. Arxeolog A. P. Okladnikov
tomonidan 1938— 39 yil larda
tekshirilgan Teshiktosh tri yodgorliklari
ham mazkur davrning mustye bosqichiga
mansubdir.
Soʻnggi paleolit davrida suyak va
shoxdan yasalgan buyumlar — igna, bigiz,
qarmoq, kamon oʻqi, turli xil bezaklar va
h. k. keng qoʻllanilgan. Bu davrda parma
ham paydo boʻldi. Ibtidoiy tuda oʻrnini
ijtimoiy jamoaning ancha
mukammallashgan shakli — ona urugʻi
jamoasi (matriarxat) oldi. Bir urugʻ ichida
nikoh qilish man etildi, natijada ibtidoiy
odamlarning jamoa boʻlib uyushishi
kuchaydi. Arxeologik jihatdan soʻnggi
paleolit, mezolit va neolit davriga muvofiq
ke-luvchi matriarxat davrida urugʻchilik
jamoasi ancha uyushqoq ijtimoiy-
iqtisodiy kurtak boʻlib, kishilar bir-galikda
mahsulot tayyorlar va isteʼmol qilar edi.
Ular ovchilik, baliqchilik bilan
shugʻullanganlar, keyinchalik esa motiga
bilan yer haydab, dehqonchilik qilib va uy
hayvonlarini boqib, tirikchilik
oʻtkazishgan. Matriarxatning rivojlangan
davrida mehnat taqsimoti tufayli
xoʻjalikda va jamiyatda ayollar muhim rol
oʻynay boshladi. Ibtidoiy guruh-guruh
oiladan alohida xoʻjalikka ega boʻlmagan
beqaror juftjuft oilaga utildi. Matriarxat
davrida qishki turar joy, kiyim va bezaklar,
qurolning murakkab turlari (oʻq yey,
yelmiltiq va boshqalar), terini qayta
ishlash, mato toʻqish, kulolchilik, tasviriy
sanʼat va din vujudga kela boshladi. Bu
davrning soʻnggi bosqichida et-nik birlik —
qabila tarkib topdi. Oʻrta Osiyoda shu
davrga oid kup yodgorliklar topilgan
(mas, Joytun mada-niyati, Kaltaminor
madaniyati).
Neolitning soʻnggi bosqichi va jez
davrining boshlarida ona urugchilik
jamoasining ishlab chiqaruvchi kuchlari
taraqqiyotida katta oʻzgarishlar rui berdi.
Chorvachilik, omoch bilan yer haydash,
baliq tutish, metallni oddiy usulda qayta
ishlash yuzaga keldi. Natijada ayollarning
xujalik yuritishdagi roli pasayib,
erkaklarning roli oshdi. Kishilar tabiat
kuchlariga qarshi kurashish uchun turli
qurollardan foydalandilar. Erkaklar oʻzlari
topgan boyliklarini umumiy jamoaga
emas, oʻz bolalariga berishga intildilar.
Shu tariqa matriarxatdan patriarxat
davriga oʻtildi, urugʻchilik oilalariga ota
boshchilik qiladigan boʻldi. Ota urugʻi
asosida katta patriarxal oilalar tashkil
topdi. Patriarxal oilada urugʻchilik
tuzumining kurtagi saqlangan boʻlsada,
uning yemirilayotgani sezilib turardi.
Barqaror nikoh vujudga kelishi bilan ayol
kishi erkak turgan joyga borib
yashaydigan boʻldi. Bolalar ota ismining
va mulkining merosxoʻri boʻldilar, uyda
ota hukmronligi yuzaga keldi. Ibtidoiy
jamiyat kuchlarning oʻsi-shi, ijtimoiy
mehnat taqsimotining rivojlanishi xususiy
xoʻjalikning paydo boʻlishiga, urugʻning
yemirili-shiga, oʻziga toʻq yuqori
tabaqaning ajralib chiqishiga olib keldi, bu
tabaqa dastlab harbiy asirlar, soʻng
qashshoqlashgan qabiladoshlarini
qullarga aylantirdi. Qabilalararo xoʻjalik
va madaniy aloqalarning rivoji tufayli
etnik birlikning yangi shakli — elat vujudga
keldi. Natijada sinflar va davlatlar paydo
boʻldi. Urugʻqabila boshliqlaridan davlat
hokimiyati tashkil topa boshladi. Jez
davrida Oʻzbekiston hududida sugʻorma
dehqonchilik rivojlana boshladi. Bu
davrga oid ar-xeologik topilmalar
moddiymadaniy belgilari va etn.
xususiyatlariga karab koʻpgina arxeologik
madaniyat ismlari bilan ataladi (mas,
Amirobod madaniyati, Sopollitepa
madaniyati, Zamonbobo madaniyati,
Suvyorgan madaniyati, Tozabogʻyop
madaniyati, Chuyet madaniyati va
boshqalar) Oʻrta Osiyo hududidagi jez
davri yodgorliklarining juda boy majmuasi
vohalarda iqtisod va madaniyat taraqqiy
etganidan bu yerda qadim davrlar-dayoq
sinfiy jamiyat tugʻila boshlaganidan
dalolat beradi.
Morgan L. G., Drevneye obshestvo,
London, 1877; Engels F., Oila, xususiy
mulk va davlatning kelib chiqishi, T.,
1967; Pershits A. I. i dr., Istoriya
Ibtidoiy jamoa
pervobitnogo obshestva, M., 1968;
Askarov A., Oʻzbekiston tarixi, T., 1994.
Ahmadali Asqarov.
[1]
1. OʻzME. Birinchi jild. Toshkent, 2000-
yil
Ko‘proq o‘rganish Ushbu maqolada
Oʻzbekiston milliy ensiklopediyasi (2000-
2005) maʼlumotlaridan foydalanilgan.
Manbalar
Do'stlaringiz bilan baham: |