Ibtidoiy jamiyat

Mavzu: Ma`naviy madaniyat.

REJA:

---

1. Jug’rofiy tasavvurlar.

2. Tabiat haqidagi bilimlar.

3. Piktorgafiya yozuviga o’tish.

4. Monomental me`morchilik.

Ishlab chiqarish kuchlarning rivojlana borishi mehnatning birinchi va uchinchi

taqchisoti va boshqa qator sabablar jamiyat ichida katta o’zgarishlar sodir bo’lishiga olib

keldi. Bu hol oqibat natijada ibtidoiy tuzumning inqirozga yuz tutishiga sabab bo’ldi. Bu

jarayon partriarxal jamiyatning asosiy negizini tashkil etgan katta oilalarga ta`sir etib, ular

kichik-kichik mustaqil oila bo’lib ajraliyu chiqa boshladilar. Mustaqil xo’jalik

yuritaboshladilar. Katta patriarxal oilalarning mayda oilalarga bo’linib ketishi, xo’jalik

jixatidan mustaqillikka va erkinlikka intilishlari xususiy mulkning vujudga kelishi uchun

zamin xoziradi va oqibat natijada uni vujudga keltiradi.

Xususiy mulkning vujudga kelishi masalasi ibtidoiy jamiyat umuman bashariyat

atrixi bilan shug’ullanuvchi barcha olimlar oldida turgan jng muhim masalalardan biridir.

Xususiy mulkning kelibyu chiqishi masalasida reaktsion burjua olimlari qator

“nazariya”larini ilgari suradilar. Ularning fikricha xususiy mulk azaliy va tabiiy emish.

Ular qoloq qabilalardagi ba`zi shaxsiy buyuk, yog’och va turli tuman bezaklarni

xususiy  mulk  deb  biladilar.  Burjua  fani  shaxsiy  mulk  bilan  xususiy  mulkning  negizida

qo’shimcha maxsulot yotadi.

Eng avval qaysi narsalar, nimalar xususiy mulkka aylangan degan masala olimlarni

qiziqtirgan. Bu masalada hali olimlarning fikr-mulohazalari bir xil emas. Bi`zilar chorvani

eng dastlabki xususiy mulk desalar, oshqalar erni va bo’lak narsalarni eng dastlabki

xususiy mulk bo’lgan dedilar.

SHuni aytish kerakki, kaerda xo’jalikning qaysi tarmog’i rivojlangan bo’lsa,

mazkur xo’jalik etishtirgan maxsulot shu joyda xususiy mulkning ramzi bo’ladi.

CHorvachilik rivojlangan rayonlarda chorva molarining dastlabki xususiy mulkka

aylanganligi shak-shubxasizdir. Xo’jalikning asosini dehqonchilik, bog’dorchilik tashkil

etar ekan, demak, u joylarda er xususiy mulkning manbai bo’lib qolgan. Demak ibtidoiy

jamoa tuzumi davridagi yirik patriarxal oilalar emirilib uning o’rniga kichik oilalar

maydonga keldi. Ishlab chiqarishning rivojlanishi natijasida kichik oila jamiyatning asosiy

xo’jalik va ijtimoiy tashkilotiga aylandi. Mol-mulk chorva, er va boshqa narsalar kichik

oilalar ixtiyoridagi xususiy mulkka aylanadi. Oila boshlig’i esa oila ixtiyoridagi, er, suv,

sorva, o’z xotini bolalari ustidan ayni vaqtda ularning mexnati ustidan cheksiz huquqga

ega bo’lgan hukmron shaxsga aylandi. SHunday qilib xususiy mlukchilik kelib chikdi.

---

Kichik oilada ishlab chiqarishning ham deo’qonchilik, chorvachilik ayrboshlash va

boshqa sohalarning yuksala borishi natijasida ishchi kuchiga bo’lgan talab kuchayabordi.

Kichik oila katta xo’jalik yuritaboshlash naijasida oilada kishilarning ish kuchi kifoya

qilmay qoldi. endilikda xo’jalik ishlarini olib borish uchun tashqaridan qo’shimcha yangi

ishchi kuchi kerak bo’lib qoldi. Bunday ishchi kuchni o’zga qabilalar bilan olib borilgan

urushlar vaqti asr olingan kishilar tashkil etib, ular qullarga aylantirilgan, ular mexnatidan

turli xo’jalikning turli sohalarida foydalanilgan. SHuni ham aytib o’tish kerakki, harbiy

asrlar qo’shimcha ishchi kuchi qulning yagona manbai emas. Ibtidoiy jamoa tuzumining

emirilayotgan so’nggi bosqichiga klib, iste`mol buyumlarini taqsimoti o’zgarib, ba`zi

kishilar nochor ahvolga tushib qoladi. Natijada qarsh olish paydo bo’lib, qarzni o’z

vaqtida yoki umuman to’lay olmaslik qaramlik va asoratga olib keladi. SHunday qilib qul

va qulchilik vujudga keldi. Qulchilik ba`zi joylarda matriarxatning so’ngi

bosqiyalaridayoq vujudga keldi, ibtidoiy jamoa tuzumining oxirlariga uning tanazzulga

yuz tutgan davrida biroz rivoj topdi. Lekin bu davrdagi qulchilikni klassik qulchilikka

taqqoslab bo’lmas edi. CHunki u hali xo’jalik sistemasiga ishlab chiqarining alohida

vositasiga aylanmagan edi. Ular o’z mulklariga ega bo’lish bilan birga, yu`zi shaxsiy

huquqlarga ham ega edilar. Ibtidoiy jamoa tuzumi emirilayotgan bir sharoitda hamma

oilalar boylik jihatidan bir hil emas edilar. Ba`zi oilalar sermulk, badavlat, ba`zilari o’rta

xol, ayrimlari esa kambag’alroq edilar. Ko’rinib turibdiki, bu davrga kelib oilalar, urug’lar

va qabilalar jamoasi ichida ham mulkiy-tengsizlik vujudga keldi. Mulkiy tengsizlikda esa

jamiyatni boy va kambag’al tabaqalarga bo’lib yubordi. Bu ziddiyatlar esa ular orasidagi

to’qnashuvlarga sabab bo’ldi. Mulkiy tengsizlikning vujudga kelishi xususiy mulkning

vujudga kelishi bilan chambarchas bog’liq. Mulkiy tengsizlikning vujudga kelishi bilan

jamiyatning bir necha qarama qarshi toifalarga bo’linish ibtidoiy jamoa tuzumining

negizida dastlabki quldorlik davlatlarini vujudga kelishi uchun asos yaratdi. Ibtidoiy

jamoa tuzumi so’nggi davrda urug’ jamoalari tarqalib qo’shni jamoalar vujudga

kelaboshlaydi. Urug’ jamoalarining ko’chishi boshlanadi. YOki ular borib o’rnashgan erga

o’za joylardan o’zga uruqqa mansub odamlar guruhi kelib o’rnasha boshlaydi. Bu

qo’chishlarning urug’larning dastlabki teritorial birligini tuzib yuborib, turli urug’lardan

tashkil topgan aralash qishloqlarni vujudga keltiradi. Bu qo’shni jamoalar edi.

SHu tariqa qong’qarindosh urug’chiligiga buzilib qo’shni jamoalar paydo bo’ladi.

Dehqonchilik bilan shug’ullanuvchi xalqlarda bu jamoasi, chorvadorlarda esa

ko’chmanchilar jamoasi nomini oladi.

Qishloq jamoasi ibtidoiy jamoa tuzumining so’nggi bosqichi hisoblanadi. Qishloq

jamoasi dualizm-ikki tomonlama harakterga ega edi. Bu ikkiyoqlama qishloq jamoasida

---

ayni bir qatning o’zida ham xususiy ham ijtimoiy mulkning mavjud ekanligi bilan

harakterlanadi. Erni yakka-yakka ishlash undan hosilni xususiy o’zlashtirish hayvonlar

qishloq xo’jalik buyumlari qullar, “uy va uning qo’shimcha qismi-hovli” xususiy mulk,

xisoblanib ekiladigan er, o’tzorlar, o’tloq, yaylovlar, o’rmonlar, tog’-toshlar va suvlar

umumiy mulk hammaga tegishli bo’lgan.

Lekin qishloq jamoasi ham barqaror bo’lmay, ham keyinchalik o’zgarishga

uchragan.

Qo’shni qishloq jamoasidagi dualizm uning umumiy mulkdan xususiy mulkka

o’tish formasi bilan izohlandi. Lekin qadimgi sharqning sug’orma dehqonchiligi

rivojlangan mamlakatlarida qishloq jamoalari nisbatan barqaror bo’lib, uzoq yashaganlar.

CHunki sug’orma dehqonchlikka asoslangan mamlakatlarda kanalra, qazish sug’orish

inshoatlarini qurish va ularni tartibga solib turish hamisha, hamma vaqt birgalikda mehnat

qilishni  taqozo  etar  edi.  SHuning  uchun  ham  bunday  mamlakatlar  uchun  qo’shni  qishloq

jamoasining ahamiyati katta edi.