I. U. Raxmonov, K. M. Reymov, N. N. Niyozov

NAZORAT SAVOLLARI:
1. Binolarni yoritishda energiya tejamlash nima?
2. Yoritish yuklamasini boshqarish qanday usul bilan amalga 
oshiriladi?
3. Binolarni yoritishning lokal tizimlari.
4. Yoritishning markazlashgan boshqarish tizimlari.
5. Galogen yoritgichlarni o‘matish usuli haqida gapirib bering.
6. Elektr ro ‘zg‘or asboblar va ulardan samarali foydalanish.
7. R o ‘z g ‘orda elektr energiyani iqtisod qilishning qanday 
choralari bor?
169

---

11-BOB. JAM OAT VA SANOAT IM O R A TLAR I VA
IN SH O O T L A R ID A ENERG IYA TEJA M K O R LIG I
11.1. Imorat va inshootlarda issiqlik yo‘qotishlar
Chet davlatlar bilan solishtirganda, bizning m am lakatim iz 
im orat va inshootlarida nisbatan yuqori energiya iste’m olining 
sababi shundan iboratki, barcha mavjud imoratlar qurilish vaqtida 
mavjud bo‘lgan qurilish normalari va standartlarga muvofiq qurilgan 
b o ‘lib, ular 1964-yilgacha harorat qarshiligi 0.75 m 2 K/Vt deb 
ko‘zda tutilgan. Bu ko‘rsatkichning haqiqiy qiymati 1962-yilgacha 
ancha kam bo‘lgan, 1965-1993 yillarda esa 1.25 m2 K/Vt gayetgan.
1994-yilda devorlarning harorat qarshiligi b o ‘yicha yangi 
norm alar (hozirda ular 2.25 m2 K/Vt ni tashkil etadi) kiritilishi 
bilan, barcha oldingi qurilgan imoratlar zamonaviy texnik talablarga 
javob bermaydigan toifaga tushib qoldi. Shuni ta’kidlash kerakki, 
devorlarning qarshiligi b o ‘yicha bu past norm alarning ishlash 
vaqtida, om m aviy seriyadagi panelli binolar qurilishi am alga 
oshirildi, ulardan k o ‘plari qurilish norm alarini chetlagan holda 
qurildi. Qurilish montaj ishlarining past sifati shunga olib keldiki, 
uy-joy - foydalanish xizmatlari yildan yilga ta ’mirlash - qurilish 
ishlariga katta mablag' sarf etib kelmoqdalar. Bu panellar tutashgan 
joylari va derazalarni devorlar bilan tutashgan qismiga tegishli 
bo‘lib, aynan shu joylarda issiqlikni k o ‘p y o ‘qotishlari sodir b o ia d i.
Shuning uchun hozirda, qurilish — montaj ishlarining sifatini 
issiqlik k o ‘ruvchi (infraqizil suratga olishdan foydalanib) yordamida 
nazorat qilish qoilanilm oqdaki, bu issiqlik sizib chiqadigan joylarda 
sifatsiz ishlar qilinishining oldini olmoqda.
Ishlab chiqarish imoratlari (sexlar)ning issiqlik ta ’minoti doimo 
murakkab masala hisoblanadi, chunki ular odatda katta maydonni
170

---

egallaydi (bir necha yuzdan minglab kvadrat metrlarni) va balandligi 
14-18m gacha bo‘ladi. Ishlab chiqarish imoratlarining ishchi zonalari 
ularning hajmidan 20 - 30% ni tashkil qiladi va ular qulay sharoitlami 
ushlab turishni talab qiladi. Ishchi zona ustida turgan havoning 70- 
80% ni isitish to ‘g ‘ridan to ‘g ‘ri isrofga kiradi. Barchaga m a’lumki, 
pastda issiq havoni ushlab turish qiyin va uning harorati poldan 
shiftgacha har bir metr balandlik hisobidan 1,5 °C ga ortib boradi. 
Bu shuni ko‘rsatadiki, 12 m balandlikka ega bo‘lgan binoning ishchi 
zonasidagi o ‘rtacha harorat 15 °C b o ‘lganda, tom ostidagi havo 30 
°C gacha qizigan b o ia d i. Binolar ichki havosining bunday o ‘ta isishi 
tashqi to ‘siqlar, yuqori yopilmalar, devorlar, fonarlar orqali issiqlik 
yo ‘qotishlarining ortib ketishiga olib keladi.
B ularga yana v en tily ato r yo rdam ida havoning anchagina 
qism ining harakatiga ketgan katta xarajatlarni q o ‘shish kerak 
bo‘ladi, chunki binolarni isitishning asosiy usuli havo orqalidir. Hatto 
o ‘rtacha ishlab chiqarish imoratini suv yoki bug1 tizimi yordamida 
isitish ancha muammoli masala va k o ‘p hollarda mumkin bo‘lmay 
qoladi. Buning uchun o ‘nlab kilom etr quvur o ‘tkazgichlar talab 
etiiadi va ular o ‘tish joylarini to ‘sib noqulaylik keltirib chiqaradi.
Tomlardagi tortuv ventilyatorlari yordamida sanoat binolarining 
yuqori zonalaridan qizigan havoning chiqarilishi bilan birga, katta 
m iqdordagi issiqlik chiqib ketadi. Uni utilizatsiya qilish uchun 
issiqlik utilizatorli tom oquv-tortuv qurilmalarini q o ilash maqsadga 
muvofiq.
B ularga yana v en tily ato rlar yord am id a k o ‘ndalang havo 
m assalariga ketadigan katta energiya sarflarini q o ‘shish o ‘rinli 
b o ia d i, chunki ishlab chiqarish binolarini isitishning asosiy usuli 
havolidir.
Ishlab chiqarish binolarida va inshootlarida korxonalami qabul 
qilingan ish rejim iga bog‘liq holda, kecha-kunduz va oy kunlari 
davom ida issiqlik y o ‘qotish sezilarli darajada b o ‘ladi. Odatda, 
ularning k o ‘pchiligi ikki sm enada ishlaydi, bu shuni bildiradiki,
171

---

isitish m avsum idagi ish vaqtining m iqdori 5000 soatga yaqinni 
tashkil etadi, bulardagi foydali ish vaqti 2300 soatni yoki kalendar 
vaqtining 44% ni tashkil etadi. Qolgan 2700 soatida korxona hech 
kim ishlamayotgan binoni isitishga majbur.
Isitish tizimini navbatchi rejimiga o ‘tkazish, haroratni kecha- 
kunduzdagi yuqori o ‘zgarishlari sababli tizimni yaxdan eritishning 
xavfini hosil qiladigan keskin harorat o ‘zgarishlari tufayli murakkab, 
kam samarali va xavflidir.
Katta ishlab chiqarish binolarini isitishga ketadigan issiqlikni 
k am ay tirish m uam m osini y ech ish y o ‘llaridan biri, issiq lik
tashuvchilar, suv va bug‘ hisobiga gaz nurli isitish tizimlari (GN1T) va 
gazli havo isitgichli, issiqlik ta ’minoti tizimini markazlashtirmaslik 
bo‘lishi mumkin. N urli isitish - bu k o ‘proq qizdirilgan yuzadan 
issiqlikni kam rog‘iga infraqizil nurlar vositasida uzatishdir. Bu 
tizim ning bosh farqli xususiyati binoni infraqizil spektorning 
nurli oqimi yordam ida isitishdan iborat. Nurli qizitgichlar bilan 
isitilayotgan zona ustida bevosita joylashgan nurli energiya oqimini 
yo'naltirib pol yuzasini, xizmat k o ‘rsatilayotgan zonadagio‘matilgan 
uskunalami, odamlami isitadi va bunda atrofdagi havo isitilmaydi. 
Bu GNI tizimining isitishning radiatsiya tizimidan tubdan farqliligi 
bo‘lib, ishchilar uchun to ‘liq qulaylikni ta’minlaydi. Jamoat binolari 
devorlari tirqishlari orqali kelib tushayotgan havoni qizitishga 
issiqlik sarfini pasaytirish uchun havo - issiqlik pardalari qoilanadi, 
bu ko‘p qavatli turar joylariga ham tegishli.