I-tiykar ǵÍ BÓLİM. I-bap. Geodiziya haqqínda uliwma ma ǵliwmatlar reja

1.2.Geodeziya  pániniń  rawajlanıw  tariyxi hám  geodeziya jumısları haqqında qısqasha 

maglıwmatlar 

Geodeziya   tariyxıy  pán,  adamzattıń  jasaw  shárayatı  talabına  qaray payda  boldı.  Tariyxıy  

estelikler    hám    arxeologiyalıq    qazılmalarda    tabılǵan  qaldıqlarǵa    tiykarlansaq    Mısr,    Hindistan,  

Xıtay,  Orta  Aziya  hám  basqa  mámleket  xalıqları  óz  talaplarına  qaray  diyxanshılıq  qılıw  hám  

suwǵarıw  kanalların  qazıw,  hár  túrli  imáratlar  qurıw,  egin  hám  imárat  jayların  óz  ara bólistiriwge  

uqsaǵan  máselelerdi  sheshiwde  geodeziyalıq  ólshew  jumısların  alıp  barǵan.  Máselen  eramızdan  

aldınǵı   dáwirde   Mısrdaǵı   Nil   dáryasınıń  tasıwı    nátiyjesinde   suwǵarılǵan   jerlerdiń   diyxanlar  

arasında  bólistiriliwi geodeziya  pániniń  dáslepki  kórinisi  bolıp  esaplanadı. 

Bizge    shekem    jetip    kelgen    maǵlıwmatlarǵa    qaraǵanda,    eramızdan    bir    neshe    ásrler  

ilgeri.    Mısrda    háwle    aldı    jerlerdi,    bólistiriw    hám    Nil    daryasında    suwǵarıw    kanalların    qurıw  

maqsetinde    geodeziyalıq   ólshew jumısları    alıp    barılǵan.    Vavilonda    alıp    barılǵan    arxialogiyalıq  

jumıslarda biziń  eramızǵa  shekem  3000  jıl  burın  duzilgen  qalanıń  planı  tabılǵan.  Bizge  malim  

piramidanı    salıwda    hám    Áyemgi    egipet    qalasınıń    irigatsiyalıq  soorujenielerin,    Shumer    qalasın,  

Vavilon,    Rim    hám      Gretsiya    qalalarınıń  qurılısında    geodeziyalıq    jumıslar    keń    túrde    qollanǵan.  

Geodeziya  dáslep geometriya  páni  menen  júda  jaqın  baylanısta  bolıp,  Jerdiń - formasın,  ólshemlerin  

esaplawlarda    kóp    waqıtlar    bir  –  birin    tolıqtırıp    rawajlanıwǵa    sebep    bolǵan.    “Geodeziya“    sózi 

termini    (biziń    eramızǵa    shekem    384-322  jılları)    áyemgi    zamannıń    oyshılı    Aristotel    tarepinen  

usınıs  etilgen  hám  geodeziyanıń  tiykarǵı  maselesi  jerdiń  formasın  jane  ólshemlerin  anıqlaw bolıp  

belgilengen.  Eramızdan  6  asir  burın  Pifagor  jerdi  shar  formasında  dep boljaǵan.  Eramızdan  4  asir  

2,5  asir  Erotosfen  jerdiń  radiusı  uzınlıǵın anıqlaǵan. 

Orta  Aziyalıqlardan  Xorezmiy,  Farǵaniy  siyaqlı  ilimpazlar  827  jıl  xalifa  Mamur  tarepinen  

shólkemlestirilgen  ekspediciyada  qatnasıp  jer ólshemlerin  anıqlaǵan.  

Ullı  ózbek  alımı  Abu  Rayxon  Beruniy  (973-1057 jıllar)  jer  sharınıń  ulkenligin  anıqlawda  

IX    ásirdiń    sońında    jasaǵan    Abu    Toyib    Sind    Ali    usılı    menen,    biyikligi    belgili    bolǵan    taw  

tóbesinde  turıp,  Quyashtıń  gorizontta  batıw  múyeshin  ólshew  usılı  menen  Jer  sharınıń  radiusın  

esaplaǵan.  Beruniy  tarepinen  32

0 

batıs  keńligindegi  Nandanada  tegislinde  boy  tiklep  turǵan  taw  

---

tóbesinde    gorizonttıń    batıw    múyeshin   



    esaplaǵan,   

h

    taw    biyikligi    de  anıqlanǵan,    bunday  

halda  1.1-súwret  Jer  sharınıń  radiusı 

cos

1 cos

R

h





=

−

  ǵa  teń  bolǵan 

Beruniy  ólshewlerinde  32

0  

batıs  keńlikte  Jer  sharınıń  radiusı  

6321,5

R

km

=

, 1

0 

meridian  

uzınlıǵı   

110,275

S

km

=

  teń. 

Házirgi  esaplawlarda  32

0 

batıs  keńligindegi 

6356,18

R

km

=

 , 

110,88

S

km

=

.  

Ullı  ózbek  alımı  Beruniy  óz  shıǵarmalarında  geodeziya  páni  tarıyxına  baylanıslı  kóplegen  

maǵlıwmatlar  bergen. 

Buǵan    mısal    etip    Beruniydin    jer  sharı    ólshemlerin    anıqlawdaǵı  esaplawlarındaǵı  

miynetlerin  alsaq  boladı.  Beruniy  jer  ólshemleriniń  ózinen  aldıńǵı  ótken  alımlar  tapqan  nátijeleri  

hár  qıylı  ekenligi  haqqında  aytıp:  Bul  ózgeshelikler  mende  jer  ólshew  jumısların  qayta  alıp  barıw  

hám  tekserip kóriw  kerek  degen  pikirge  alıp  keldi. 

 

 

 

 

 

 

 

1.1-súwret.  Jer  

radiusın  gorizonttıń  batıw  

múyeshin  ólshew  arqalı  

anıqlaw 

1.1-keste: 

Anıqlaw 

waqtı 

Alımlar atı 

Radius 

uzınlıǵı. 

km 

Bir 

gradus 

meridian 

uzınlıǵı,  km 

Sheńber 

uzınlıǵı 

S, 

km 

Qaysı 

keńlikte 

V-VI ásir 

Braxmagupta 

6239,26 

108,89 

39202,51 

‒ 

1037-jıl  

Beruniy 

6339,58 

110,65 

39832,76 

32 

1528-jıl 

Fernel 

6337,01 

110,60 

39816,72 

49 

1616-jıl 

Snellius  

6153,13 

107,39 

38661,34 

52 

1633-jıl 

Norvud 

6482,66 

111,92 

40292,01 

52 

1670-jıl 

Pikar 

6372,01 

111,21 

40036,60 

49 

 

Alım  óz  ómirinde  jazǵan  150  den  aslam  shıǵarmasınan  40   tan  aslam  geodeziyaǵa  

baylanıslı,  olar  tómendegi  atamalardı  óz  ishine  aladı:  Jer sharınıń  ólshemin  múyesh  ólshew  jolı  

arqalı  anıqlaw;  geodeziyanıń  tuwrı  hám  keri  geodeziyalıq  máselelerin  sheshiw  jolların  talıqlaw;  

---

geografiyalıq  koordinatalar  járdeminde  jer  júziniń  eki  noqat  arasındaǵı  aralıqtıń  uzınlıǵın  hám  

qalalar    baǵdarınıń    geografiyalıq    koordinataların    anıqlaw;    geodeziyalıq    ásbaplar    jasaw    hám  

jańaların    payda    etiw;    kúndelikli    turmısta    ushırasatuǵın    geodeziyaǵa    baylanıslı    máseleler  

sheshiwdiń  teoriyalıq  hám  ámeliy  jolların belgilew  jáne  kartografiyalıq  proektsiyalar.  Ol  dáwirlerde  

geodeziyalıq    máseleler    matematika,    astronomiya    yamasa    geografiya    pánleri    menen    birgelikte  

qaralǵan.    Biraq   Beruniy    birinshilerden    bolıp    geodeziyalıq   máselelerdi    basqa    pánlerden   ajıratıp,  

geodeziyanı  óz  aldına  pán,  ilim  ekeninlidin  dálilegen. 

Beruniy    jáhánde    birinshilerden  bolıp   sızıqlı  triangulyatsiya    hám   poligonometriyanı   talıqlap  

qalanıń    geografiyalıq    koordinataların    esapladı.  Astrolyabiyanıń    rawajlanǵan    túrlerin    jarattı    hám  

olardan    óziniń    geodeziyalıq    jumıslarında    paydalandı.    Birinshi    bolıp  relefli    jer    globusın    jasadı,  

Beruniy  geodeziya  tarawındaǵı  jumısları  esapsız  bolıp,  joqarı  geodeziya  pániniń  tiykarshılarınan  

biri  bolıp  esaplanadı. 

Abu  Rayxan  Beruniy  tanımalı  “Hindistan”  kitabında  qalalardıń  geografiyalıq  koordinataların  

esaplap,    olardıń    ornın    tegis    bette    súwretlegen.    Beruniy    óz    shıǵarmasında    geografiyalıq  

koordinatalardı  anıqlawdıń  ózi  islep shıqqan  jańa  usıldan  paydalanıp,  jer  júzindegi  600  den  aslam 

orınnıń  koordinaiasın  anıqlaǵan. 

Abu    Rayxan    Beruniy    973-jıl    4-sentyabrde    Xorezmdegi    Qiyat    qalasında  (házirgi    Beruniy  

qalası)   tuwılǵan.    Ol   jaslayınan   tábiiy   pánlerdi    úyreniwge   itibar   berip,    geodeziya,    astronomiya,  

geografiya,  mineralogiya,  meditsina  hám  kartografiya  pánleri  ústinde  úlken  izleniwler  alıp  barǵan.  

Maǵlıwmatlarǵa  qaraǵanda  113  ten  aslam  shıǵarmaları  bar.