I – bosqich: gaplarning 2 turga bo`lib o`rganish (dixotomik klassifikatsiya);
II – bosqich: gaplarni 3 turga bo`lib o`rganish (Tuxotomik klassifikasiya)
I – bosqich dixotomik klassifikatsiya XVIII asrning boshlarida vujudga keladi. Bu – erta tasviriy grammatika davrining oxirlariga to`g`ri keladi.
Umuman ingliz tili grammatikasining paydo bo`lish sanasi XVI asrning oxirlariga kelib taqaladi.
Chunki ilk ingliz tili grammatikasi o`rta asrlar antik va lotin grammatikasi namoyondalari gap haqida ta`limot yaratmaganlar, faqatgina mantiq ta`siri ostida tugallangan fikr ifodasi degan tushunchagina bo`lgan. Bullakaja tomonidan yaratilgan (1585) eng birinchi ingliz – tili grammatikasida holi sintaksis va pnktuatsiya bo`linmasi ham bo`lmagan. XVII asrning ikkinchi yarmiga kelibgina K. Kuner grammatikasida biz yangi tushunchaga duch kelamiz. Bu oddiy va qo`shma gaplardir. XVIII asrning ikkinchi yarmida grammatika sohasidagi yetakchi mutaxassis Loux o`zining birinchi marta 1762 yilda nashrdan chiqqan grammatikasida gapning umumiy login ifodasi bilan bir qatorda uning grammatik ma`nosini ham keltirdi:
Gap – bu so`zlar guruhi (Assemplage) bo`lib, bu so`zlar tugallangan fikr (Complete) ni ifodalsh uchun mos shakl (Proper) ga ega va mos tartibda joylashgan. 1795 yilda esa Loux izdoshi amerikalik grammatist A. Murriy Louxning ta`rifini ixchamlashtirib, undagi grammatik belgilarni qisqartirdi. L. Murriy gapga shunday ta`rif beradi: “gap – bu tugallangan fikrni ifodalovchi so`zlar guruhi” va bu an`anaviy bo`lib qoladi. XVIII asrning boshlarida shunday qilib, gap ikkinchi yarmiga kelib, esa qo`shma gapga grammatik ta`rif keltiriladi.
I. Bob. Ingliz tili grammatikasida gaplar haqida umumiy ma`lumot. 1.1. Gaplarning kategoriyalari va grammatik ma’nosi haqida. Grammatika sohasidagi mutaxassislarning fikricha qo`shma gapga sintaksis kategoriyalar xos bo`lib, ammo bu kategoriyalar aniq bir ta`rifga ega emaslar.
Oddiy gap bilan qo`shma gaplarni bir birida taqqoslab o`rganilganda ummumiylik va farq namoyon bo`ladi. Bir asosli struktura qo`shma gap uchun asos emas. Ikki asosli struktura yani ega va kesimning mavjudligi gaplardagi predikativ kategoriyalarning gramatikaning ifodasidir. Steblin Kalinisniy M. M. pridikativ ko`rsatkichi kesim mavjud gaplarni “predikativ gaplar” deb ataydi va ularga “nopredikativ” ya`ni kesimning shakillari ham, mazmuni ham mavjud gaplarni qarshi qo`yadi: shunday qilib tarkibida kesim bor yo`qligiga ko`ra gaplar predikativ va nopredikativ sifatida ikkiga ajratiladi. Ammo shuni unitmaslik kerakki predikativ brikma yani ega vakesim doim ham gap tuzavermaydi. Ular gaplarning ma`lum turiga predikativ gaplarga xos bo`lib predikativ gaplarning sintaksik katigoriyasi hisoblanadi agar shu turdagi oddiy gap bitta predikativ birikmaga ega bo`lsa , qo`shma gap o`z tarkibida ikki va undan ortiq predikativ brikmalarga ega bo`lishi mumkin. Bu xolat polipredikativlik deb ataladi. Shunday qilib tilshunoslar tomonidan asosiy sintaksik kategoriya hisoblangan predikativlikning ummumiy kategoriyasi ikki bir biriga bog`liq ma`noda monopredikativlik va polipredikativlik ma`nolarida o`rganiladi . bu kategoriyalar o`rtasidagi farq birgina qaraganda xuddi son jihatdan kelib chiqqan ko`rinsada ostida predikativlikning sintaksik kategoriyasi o`zining ikki o`zaro bog`liq ma`nolarida sonning morfologik kategoriyalarida ham taqqosiy harakterga ega. Tarkibidagi predikativ birikmalar soniga ko`ra bir biriga qarama-qarshi qoyish. Gaplarning umumiy gramatik mazmuniga ko`ra predikativligi ya`ni bir biriga o`zaro munosabatdagi ikki ma`nodagi monopredikativlik ya`ni polipredikativlik asosida kelma-ketlik klassifikatsiyasi gaplarning strukturaviy turiga ko`ra guruhlarga ajratilishiga olib keladi.
Bu masalani hal etish uchun bir grammatik shakl gapdagi predikativ bo`laklarining qanday usulga birikkanligini aniqlash kerak. A. A. Shaxmatov gapga ta`rif berganda butunlik va tugallik tushunchalarini qo`shib yuboradi.
U. Ris bu ta`rifni boshqacharoq beradi va gap nitqiy grammatik tashkil etilgan eng kichik birligi aytiladi. Shunday qilibgapning muhim belgilariga butunlik sintaksik aloqalarning uzluksizligi tugallik kiradi. Bu ta`rif ham oddiy, ham qo`shma gaplarga tegishlidir. “Gap” atamasini ham bosh gapga ham ergash gaplarga nisbatan qo`llash juda shartli bo`lib ma`lum qiyinchiliklar tug`dirar edi. Chunki bosh gap yoki ergashgan gap holi mustaqil gap emas, balki qo`shma gap bo`laklari hisoblanadi.
Qo`shma gapdagi tarkibiy qismlarni “predikativ birlik adverbial” clouses clegon atama bilan nomlash qiyinchiliklarga barham beradi. Gaplarning an`anaviy tarzda odatiy va qo`shma deb atash o`rniga, monopredikativ polipredikativ deb atash maqsadga muofiq bo`ladi.
Gap hozir atama yoki terminalogiya xususida borayotgani yo`q. gaplarni bunday deb atash u yani bu turdagi gaplar hajmini aniqlashda ko`proq yordam beradi. Monopredikativ gaplar o`z tarkibida birgina predikativ birlikka ega bo`ladilar va oddiy gaplarda bo`lgani kabi birdan ortiq kiritilgan predikativ birliklarni inkor etadilar.
Gap deb tugallangan fikrni ifodalaovchi so`zlar yig`indisiga aytiladi:
Masalan: The sun rises in the east.
Quyosh sharqdan chiqadi.
Gapning tarkibiga kiruvchi va birorta so`roqqa javob bo`luvchi so`zlar gap bo`laklari deb ataladi.1 Gap bo`laklari bosh bo`laklar va ikkinchi darajali gap bo`laklariga bo`linadi. Bosh bo`laklarga ega va kesim kiradi. Ikkinchi darajali gap bo`laklariga to`ldiruvchi The Object aniqlovchi The Attribule va hol The Adverbial Modifire kiradi.
Tuzilishiga ko`ra gaplar sodda va qo`shma gaplarga bo`linadi.
Qo`shma gaplar bog`langan qo`shma gaplarga va ergashgan qo`shma gaplarga bo`linadi.
Maqsadga ko`ra gaplar quyidagi turlarga bo`linadi:
a) Darak gaplar (Declarative Sentences)
Masalan: The library is on the floor. Kutubxona ikkinchi qavatda.
b) So`roq gaplar (Interrogative Sentences)
When did you come? – siz qachon keldingiz?
d) Buyruq gaplar (Imperative Sent). Open the window, please. Iltimos derazani oching.
e) Undov gaplar (Exclamatoty Sentences).
How well she sings! U qanday yaxshi kuylaydi.
g) Darak gaplar (Declarative Sent).
Darak gaplar suhbatdoshga biror xabarni yetkazish uchun ishlatiladi.1 Ular biror faktni tasdiqlash (bo`lishli darak gaplar) ya`ni shu fakt inkor qilish (bo`lishsiz darak gaplar) uchun ishlatiladi. Ingliz tilida darak gaplarda so`z tartibiga qatiy amal qilinadi, har bir gap bo`lagining o`z o`rni bor. Quyidagi so`z tartibi ingliz tiliga xosdir.
Masalan: ega keism to`ldiruvchi hol. The buyers charkered a steamer yesterday.
Bo`lishsiz darak gaplarda kesim bo`lishsiz shaklda keladi. Not inkor yuklamasi kesim tarkibidagi yordamchi ya`ni modal fe`ldan keyin quyiladi. Agar kesim tarkibida yordamchi yoki modal fe`l bo`lmasa do, does va did yordamchi fe`lning to yuklamasisiz shakli ishlatiladi.
He does not work here. U bu yerda ishlamaydi.
She cannot come today.
U bugun kela olmaydi.
Agar kesimda ikki va undan ortiq yordamchi fe`l bo`lsa not yuklamasi birinchi yordamchi fe`ldan keyin qo`yiladi.
It has not been done yes.
Bu hali bajarilmadi.
b) so`roq gaplar (Interrogative Sentences).
So`roq gaplar to`rt xil bo`ladi: umumiy so`roq gaplar, maxsus so`roq gaplar, tasdiq so`roq gaplar, muqomil so`roq gaplar.
