I. Salamov T. Qudratov I. Qudratova kichik biznes va xususiy tadbirkorlik

Bevosita mahsulot noishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan xarajat turlari nishlab chiqarish xarajatlari deb yuritiladi. Uning tarkibiga: - mahsulotni sotish bilan bog’liq xarajatlar; - boshqaruv xarajatlari; - boshqa operasion xarajatlar va zararlar;

Kichik biznes va xususiy tadbirkorlik subyektlarida ishlab chiqarish xarajatlarining tahlili bir necha usullar orqali amalga oshiriladi. Shulardan, biz bu yerda, solishtirish va iqtisodiy indeks usullari yordamida amalga oshirish usulini keltirdik.

Hisobot yilidagi xarajatlar so’mmasini bazis yilidagi xarajatlar so’mmasiga solishtirib, uning umumiy o’zgarishi mutlaq va nisbiy ko’rsatkichlar bo’yicha aniqlanadi. Buning uchun ishlab chiqarish xarajatlari indeksidan foydalanamiz:

B unda, q₁- hisobot yilida ishlab chiqarilgan mahsulot har bir turining miqdori; bazis yilida ishlab chiqarilgan mahsulot har bir turining miqdori; hisobot yilida ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulot tannarxi; bazis yilida ishlab chiqarilgan bir birlik mahsulot tannarxi;

q₁z₁ - hisobot yilida ishlab chiqarilgan tayyor mahsulot uchun sarf bo’lgan

ishlab chiqarish xarajatlari so’mmasi;

q₀z₀- bazis yilida ishlab chiqarilgan mahsulot uchun sarf bo’lgan xarajatlari so’mmasi.

Ushbu formuladan ko’rinib turibdiki, ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishi bevosita quyidagi ikki omil hisobiga yuzaga keladi:

1.Ishlab chiqarilgan mahsulot miqdorining o’zgarishi hisobiga (q₁ q₀);

2.Mahsulot bir birligi tannarxining o’zgarishi hisobiga (z₁ z₀).

Ushbu omillarning ishlab chiqarish xarajatlari hajmining o’zgarishiga ta’sirini aniqlash uchun quyidagi ikki umumiy indeksdan foydalanish zarur:

1.Mahsulot fizik miqdori umumiy indeksi:

Ushbu indeks ishlab chiqarish xarajatlari hajmining mahsulotlar fizik miqdorining o’zgarishi hisobiga yuzaga kelgan nisbiy o’zgarishini ifodalaydi,yani necha koeffisiyentga (foizga) oshgan yoki kamayganligini ko’rsatadi.Surati bilan maxraji orasidagi farq shu omil hisobiga paydo bo’lgan mutlaq o’zgarishini ,yani necha so’mga oshgan yoki kamaygan hajmini ifodalaydi.

2.Mahsulot tannarxining umumiy indeksi:

Ushbu indeks ishlab chiqarish xarajatlari hajmining mahsulotlar bir birligi tannarxining o’zgarishi hisobiga sodir bo’lgan nisbiy o’zgarishini,yani necha koeffisiyentga (foizga) oshgan yoki kamayganligini ifodalaydi.Surati bilan maxraji orasidagi farq shu omil hisobiga yuzaga kelgan mutlaq o’zgarishini

,yani necha so’mga oshgan yoki kamaygan hajmini ifodalaydi

Mahsulotlar fizik miqdori indeksi bilan mahsulotlar tannarxi umumiy indeksi ko’paytmalarining yig’indisi ishlab chiqarish xarajatlari umumiy indeksiga teng kelishi shart:

Tenglik aniqlangandan keyin omillar tasiriga baho berilib. ishlab chiqarish xarajatlari hajmini kamaytirish imkoniyatlari ko’rsatilib,xulosa qilinishi kerak.