I oliy va o`rta

Ta’lim-tarbiyaning falsafiy muammolari 

Forobiyning  pedagogik  qarashlari  ta‘lim-tarbiya  xaqidagi  ta‘limotni  o‗rganishda 

inson  xislatlari  to‗g‗risidagi  falsafiy  qarashlari  nixoyatda  muxim  axamiyat  kasb  etadi. 

Forobiy  o‗zining  falsafiy  qarashlarida  odamning  tuzilishini  ruxiyatini  moddiy  va 

ma‘naviy olamni o‗rganishga axamiyat beradi. 

Forobiy  ta‘limmoticha  inson  barcha  boshqa  jismlardan  bo‗lmagan  qobilyat  va 

kuchga  ruxiy  quvvatlarga  aql  va  so‗zlash  qobiliyatiga  ega.  Bu  kuch  uning  tabiyatdaga 

boshqa  jismlardan  ajratib  turadi  va  uning  ustidan  xokim  bo‗lish  imkonini  beradi. 

---

 

45 

 

Forobiy  o‗simlik  va  insonga  oid  bo‗lgan  xususiyat  va  qobiliyatlarni  bir  butun  xolda 

quvvat atab uni o‗sish quvvati xayvoniy quvvat va insoniy deb 3 ga ajratadi. 

Forobiy  o‗z  dunyokarashida  narsa  xodisalarni  bilish  inson  aqlini  bilim  bilan 

boyitish  uni  ilimli  ma‘rifatli  qilish  uchun  xizmat  qiluvchi  ruxiy  jarayonga  aloxida 

e‘tibor beradi. 

Forobiy  o‗z  asarlarida  bilishning  2  bosqichi  xissiy  bilish  va  aqliy  bilish  xaqida 

fikr bildirib, xissiy bilishning darajalari kelib chiqishi rivojlanishi xaqida fikr bildiradi. 

U bilish jarayoni va inson bilimining kelib chiqishi xaqida shunday deydi. 

«Inson  bilimlarini  aql  va  sezish  organlari  orqali  qo‗lga  kiritadi.  Seziluvchi 

obrazlar esa  xis etish orqali aqliy obraz seziluvchi obrazlar orqali bilinadi. 

Forobiy  xikmat  asoslari  risolasida  sezish  turlariga  xarakteristika  berib,  tashqi 

ob‘ektning sezgi a‘zolariga ko‗rsatgan ta‘siri natijasida uning o‗zgarishini aloxida kayd 

etadi. 

Forobiy  ta‘limoticha  insonning  besh  sezgi  a‘zosi  besh  turli  vazifani  bajarishga 

muvofiqlashgan bo‗lib ular tashqi muxitdan olgan xabarlarni bir yagona markazga olib 

keladi  va  bu  markazda  barcha  xabarlar  obrazlar  umumlashadi.  Odam  a‘zolarining 

markazi  yurak  butun  tana  va  uning  a‘zolarini  qon  bilan  taminlaydi.  Kon  yurak  orqali 

butun a‘zolarga tarqaladi. Ikkinchi markaz miyadir, miya xam qon bilan tirik bo‗lganligi 

sababli,  yurakka  bo‗ysunadi,  ya‘ni  yurakdan  qon  oladi  lekin,  shu  bilan  birga  u  butun 

a‘zolarga  raxbarlik  qiladi,  o‗z  buyrugini  bo‗ysundiradi  ularni  ma‘lum  mo‗tadillikda 

ushlab  turadi.  Demak,  Forobiyning  fikricha  1-dan  insondagi  ruxiy  jarayonlar  bilan 

fiziologik-anatomik  jarayonlar  ruxiyat,  a‘zo  bilan  bog‗liq,  2-dan  yurak  insonning 

biologik xayoti miya esa ruxiy ma‘naviy xayotni boshqarib turadi. 

Forobiy  faylasuv  sifatida  ruxiy  jarayonlarni  insoning  aqliy  axloqiy  ma‘naviy 

rivojiga bog‗liq xolda o‗rganishga va talqin etishga xarakat qiladi.shuning uchun xam u 

o‗z asarlarida sezgilar va aqliy bilish fikirlash kabi jarayonlarga juda katta e‘tibor beradi 

va  ular  xaqida  boshqa  ruxiy  jarayonlar,  Masalan  xotira,  tasavvur,  diqqat,  xis  tuyg‗u, 

iroda, qobiliyat, malaka kabi shaxsiy xislatlarni bilish  jarayoni bilan bog‗liq  xolda so‗z 

yuritadi. 

Insonga  xos  bo‗lgan  va  uning  ma‘naviy  yuksalishida  muxim  axamiyat  kasb 

etuvchi  taffakkur  va  nutqning  rivojlanishi  ta‘lim-tarbiyaning  asosini  tashkil  etuvchi 

muxim jarayondir. 

Aql deb yozadi Forobiy jisimlarini bunday xislatlardan xoli xolda tekshirganda bu 

faqat  jisimlarning  moxiyati  nimadan  iborat  ekanligini  va  sezgilardan  nimalar 

mavxumlashtirilganini  aniqlashga  qaratilgan  bo‗ladi.  jisimnga    u  bilan  bog‗liq  bo‗lgan 

belgilardan ajratib oluvchi aql faoliyati shu jisimning faqat moxiyatini tekshirish uchun 

xizmat   qiladi.  

Inson  tafakkuri  va  nutqining  fazilatlari  grammatika  va  mantiq  fanining  rivojiga 

uning  ayrim  masalalarini  taxlil  etishga,  juda  katta  e‘tibor  beradi.  U  Aristotelning 

mantiqqa oid barcha asarlariga sharxlar yozadi va mantiqning turli bo‗limlari tushuncha 

xukm  «diduksiya»,  isbotlash  kabilarga  bag‗ishlangan  risolalar  yozib,  qoldirdi.  Uning 

ruxiyat  va  mantiqa  oid  fikirlari  ta‘lim-tarbiya  soxasidagi  ta‘limotning  tabiy  ilmiy 

nazariy asoslari bo‗lib xizmat qiladi. 

 

 

 

                      

 

---

 

46