I. N. Ismanov, J. X. Kambarov, M. M. Turdaliyeva korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni tashkil etish

Z5 ning sharti
Bankrotlik ehtimoli
1.8 va undan kam	Juda yuqori
1.81-2.7 gacha	Yuqori
2.71-2.9 gacha	Bo‘lishi mumkin
3 va undan yuqori	Juda past
Indeksning eng past holati Z-hisob = 2.7

Kelitirib o‘tilgan modelni faqatgina bozorda aksiyalari sotiladigan va aksiyalarining bozor qiymati mavjud bo‘lgan aksiyadorlik jamiyatlariga nisbatan qo‘llash mumkin.
R.S.Sayfulin va G.G.Kadikovlar raqamlarda korxona moliyaviy holatini baholash uchun foydalanishni baholashni taklif qildilar.


R=2Kxkt+0,1Kjl+0,08Kayl.int.+0,45Kmen.+Kxk.ren


Bu yerda:
Kxkt – xususiy mablag‘lar bilan ta’minlanganlik koeffitsienti > 0;
Kjl – joriy likvidlik koeffitsienti > 2;
Kayl.int. – bo‘naklashgan kapitalning aylanish intensivligi, qaysiki, 1 so‘mlik korxona faoliyatiga qo‘yilgan mablag‘ga to‘g‘ri keluvchi mahsulot hajmi bilan tavsiflanadi > 2.5;
Kmen. – menejment koeffitsienti, sotishdan kelgan foydani sotish hajmi tarkibidagi ulushi asosida tavsiflanadi. (Kmen > (n-1)/r, r – markaziy bankning qayta moliyalashtirish stavkasi);
Kxk.ren. – xususiy kapital rentabelligi, balans foydasini xususiy kapitalga nisbati > 0.2.

Barcha koeffitsientlar minimal me’yorga erishilganda koeffitsient 1 ga teng bo‘ladi. uni birdan past bo‘lishi qoniqarsiz hisoblanadi.

5.3-jadval
Bankrotlikni tashxislash ko‘rsatkichlari tizimi

Ko‘rsatkichlar	Formula	Ko‘rsatkichlarning holati
		1-guruh	2-guruh	3-guruh
Biver koeffitsienti	(Sof foyda+Amortizatsiya) / Uzoq muddatli va qisqa muddatli majburiyatlar	0.4-0.45	0.17	-0.15
Joriy likvidlik koeffitsienti	Joriy aktivlar/Joriy majburiyatlar	≥3	2-2.25	≤1.0
Moliyaviy leverej	Uzoq va qisqa muddatli majburiyatlar/Jami aktivlar	≤35	≥50	≥80
Sof aylanma mablag‘larni jami aktivlar bilan qoplanish koefitsienti	Xususiy noaylanma kapital / Jami aktivlar	0.4	≥0.3	0.06
Iqtisodiy rentabellik	Sof foyda / jami balans	≥8	≥2	≤1.0

Inqirozni baholashning omilli modellaridan tashqari, ko‘rsatkichlarni holati bo‘yicha guruhlarga bo‘lib ularga ball berib chiquvchi modellar ham mavjud. Jahonda bunday modellarning eng taniqlisi Biver ko‘rsatkichlar tizimi hisoblanadi. Mazkur model ham o‘zida 5 ta formulani mujassamlashtirgan bo‘lib, har bir formula o‘z reytingiga ega. Hisob-kitob oxirida barcha ballar qo‘shib chiqiladi va korxonaga inqirozning hatar darajasi topiladi. Bu xulosa guruhlar yordamida aniqlanadi.

O‘tkazilgan tadqiqotlardan ko‘rinib turibdiki, mazkur modellarni qo‘llash uchun iqtisodiyoti rivojlangan davlatlar qo‘l keladi. Iqtisodiyoti rivojlanayotgan davlatlarda yuqoridagi modellardan foydalanishda ularga yangidan ishlov berish lozim.


Tayanch so‘zlar: korxona tuzilmasi, tashxislash korxona moliyaviy mustahkamligi, moliyaviy reyting, hayotiylik sikli


Mustahkamlash uchun savollar

1. 
   ”Tashxislash” atamasini tushuntirib bering?
   
2. 
   Korxonani inqirozga qarshi boshqaruvda tashxislash qanday amalga oshiriladi?
   
3. 
   Korxonani reyiting asosda baholash qanday bo‘ladi?
   
4. 
   Y.P.Jarkovskaya tashxislashning maqsadini qanday izohlagan?
   
5. 
   Tashxislashga qo’yilgan talablar nimalardan iborat?
   
6. 
   Korxonalarni moliyaviy mustahkamligiga ko’ra taqsimlash uchun qaysi formulalardan foydalaniladi?
   
7. 
   Inqirozni aniqlashning omilli modellarini aytib bering?