2.3.Korxonada to‘lovga noqobillikni kelib chiqish sabablari Majburiyatlar ixtiyoriy bo‘ladimi yoki majburiy bo‘ladimi ularni to‘lov muddatini o‘tishi korxonalarni to‘lov qobiliyatini pastligidan va iqtisodiy nochorlik alomatlarini mavjudligidan dalolat beradi. Majburiyatlarni bajarilmasligi yana aytish mumkinki, korxona faoliyatini susayishi hamda inqiroz xatarini ortib borayotganligini ko‘rsatadi. Lekin aytish mukinki, har qanday faoliyatni yuz foizlik oldindan to‘lov bilan amalga oshirish mushkul asli mumkin emas. Deyarli barcha tashkilotdalarda davriy tartibda majburiyatlar mavjud bo‘ladi. Bundan xamma korxonalar ham to‘lovga noqobil deb aytib bo‘lmaydi. Chunki korxonalar o‘zaro shartnomalar tuzayotganda mol etkazib berish va to‘lov muddatini ko‘rsatib o‘tadilarki, ungi rioya qilgan korxonani moliyaviy barqaror deb aytish mumkin. Vaholanki, tovar etib kelgandan muddatdan boshlab 3 kun ichida pulni mol etkazib beruvchini mijoz bankidagi hisob raqamiga o‘tkazib berishga kelishilgan bo‘lsa, mol etib kelgandan so‘ng korxona etkazib beruvchi oldida 3 kungacha qarzdor bo‘ladi. Bu uni majburiyati bor demak to‘lovga qobiliyatsiz deyishga asos bo‘lmaydi. Shu sababdan ham korxonalarni to‘lovga noqobilligi tahlil qilinayotganda eng muhimi muddati o‘tib ketgan kreditorlik qarzdorligi hisoblanadi.
To‘lovga noqobillikning davriy xususiyat mavjud. Ko‘p ishlab chiqarish korxonalarida buni yaqqol ko‘rish mumkin. Fasllarni almashinishi yoki, ma’lum moda va urflarni o‘zgarishi deyarli barcha korxona uchun mavsumiylikni mavjud ekanligini isbotlaydi. Korxonalar esa mavsumga moslashib toki bozor segmentini ushlab qolgunlaricha muayyan muddat to‘lov qobiliyatlari pasayib boradi. Moliyaviy barqaror korxonalar ham tez-tez yangi mavsumga moslashib olishlari uchun bunday holatlarni boshdan o‘tkazadilar. Bu holatda o‘zini tezlik bilan tiklab olishlik korxona barqarorligini oshirsa, bu davrda esankirab qolish korxonani butkul muammolar girdobiga tashlab qo‘yadi.
Korxonaning to‘lovga noqobilligi (to‘lovga layoqatsizligi) – bu to‘lov muddati kelgan majburiyatlarini shartnomada kelishilgan va (yoki) Qonun bilan belgilangan muddatlarda bajara olmasligi. To‘lov qobiliyatining mavjud emasligi korxonaning o‘z majburiyatlarini vaqtida bajarishiga to‘sqinlik qiladi va iqtisodiy nochorlik holatini yuzaga keltiradi. Inqirozga qarshi moliyaviy boshqaruvning asosiy vazifasi korxona to‘lov layoqatini tiklash bo‘lib hisoblanadi. Chunki, korxona to‘lov layoqatini pastligi inqirozga qarshi boshqaruvni samarasiz faoliyatidan darak beradi. Agar korxona to‘lov layoqati tiklanmaydigan bo‘lsa, korxonadagi inqirozli vaziyat yanada avj oladi.
Korxona to‘lovlarni muddatidan biroz kechiktirib to‘lashi va muddatini o‘tkazib yuborishi to‘lov qobiliyatini pasayib ketayotganligidan va inqiroz hududiga tushib qolganligidan dalolat beradi. Hamkor korxonani shu kabi inqirozga tushib o‘z majburiyatlarini bajarish imkoniyatini pasayishi boshqa sheriklarini ham to‘lov qobiliyatini pasayib borishi natijasida bu holat zanjirsimon ko‘rinish olishi mumkin. Bu albatta kreditorlarning moliyaviy holatlariga jiddiy ta’sir ko‘rsatib ularning boshqa hamkorlari oldididagi majburiyatlarini bajara olmasliklariga olib keladi. Boshqa so‘zlar bilan aytish mumkinki, to‘lovga noqobillik korxona kreditorlariga moliyaviy zarar etkazadi, o‘z resurslaridan samarali foydalanishiga to‘sqinlik qiladi. Oxir-oqibat to‘lovga noqobillik korxona kreditorlarining oldiga bir qancha variantlarning tanlovini qo‘yadi:
korxonaning to‘lovga noqobilligi sharoitida unga inqirozdan chiqish va to‘lov qobiliyatini tiklash uchun imkoniyat berish;
o‘z haqini tezroq undirish maqsadida korxona mulkini sotish, tugatishga doir ish yuritishni xo‘jalik sudidan so‘rash.
Bu yerda xamma narsa faqatgina kreditorga bog‘liq bo‘lmaydi. Qarzdorning o‘zi ham xususiy tartibda inqirozli vaziyatni va majburiyatlarini bajara olish imkoniyati yo‘qligini to‘g‘ri baholagan holda kreditorlar bilan kelishuv ishlarini amalga oshirishi mumkin. Hattoki, korxona sifatida o‘z-o‘ziga nisbatan tugatishga doir ish yuritish (likvidatsiya)ni qo‘llashi mumkin.
Tadqiqotlardan ko‘rinadiki, to‘lovga noqobillikni keltirib chiqaruvchi sabablarga barcha olimlar turlicha fikr bildirganlar. Ba’zilar noqobillikni vujudga keltiruvchi asosiy omil marketing siyosatini to‘g‘ri yo‘lga qo‘yilmaganligi deb baholasa boshqalar moliyaviy menejmentni to‘g‘ri tashkil etilmaganligi bilan bog‘laydi. Darhaqiqat, korxonalarda to‘lovga noqobillikni keltirib chiqaruvchi omillar xilma-xil bo‘lib ular bozor yoki ichki muhitda ishlarni tashkil etilganlik darajasi bilan bog‘liq bo‘ladi. Masalani bu nuqtai nazar orqali o‘rganish, huddi inqiroz kabi to‘lovga noqobillikni ham keltirib chiqaruvchi sabablar tashqi va ichki sabablarga bo‘linishini ko‘rsatadi.
Fikrimizcha, inqirozga ko‘proq tashqi omillar ta’sir ko‘rsatsa, to‘lov layoqatini yo‘qotishga ichki omilar ta’sir kuchli bo‘ladi. Bundan, inqiroz va to‘lov layoqatini yo‘qotish aynan bir xil vaziyat emasligini bilish mumkin. Iqtisodiy inqiroz to‘lov layoqatini yo‘qotishga nisbatan kengroq tushuncha bo‘lib, korxona inqirozga uchrashidan avval to‘lov layoqatini yo‘qotadi va shu payitda boshqa tashqi sabablarning salbiy ta’siri natijasida o‘zini tiklay olmasdan, inqirozga yuz tutadi. Ya’ni, korxona ichki muhitida, boshqaruvida vujudga kelgan muammolar va vaqtinchalik qiyinchiliklar to‘lovga layoqatsizlikni hosil qiladi, shu davrda korxonani faoliyatiga salbiy ta’sir qiluvchi tashqi omillarning vujudga kelishi inqiroz hatarini yanada kuchaytiradi. Demak, to‘lovga noqobillik inqirozning dastlabki bosqichi ekanligini anglash mumkin.
