I. N. Ismanov, J. X. Kambarov, M. M. Turdaliyeva korxonalarda inqirozga qarshi boshqaruvni tashkil etish

1-ta’rif: inqiroz – bu havfli nobarqaror vaziyat va ish holati bo‘lib, voqea hodisalarni yaxshi yoki yomon tomonga qarab rivojlanishiga eng kata ta’sir qiladigan omildir;

2-ta’rif: inqiroz – bu tashkilotning moliyaviy holati yoki obro‘-e’tiboriga ta’sir qiluvchi barcha salbiy holatlardir;

3-ta’rif: inqiroz – bu korxonaning rahbarlari, hamkorlari uchun o‘z oldilaridagi imkoniyatlarini ochish haqida qaror qabul qilishga majbur etuvchi takroriy holatdir¹.

Yuqoridagi ta’riflardan ko‘rinib turibdiki, inqirozga berilgan ta’riflar turlicha bo‘lgani bilan ularni mohiyati yagona fikr ostida birlashadi. Lekin aytib o‘tish zarurki, berilgan ta’riflarni inqirozni turli nuqtadan tahlil qiladi.

Ta’riflarni tahlil qilganda quyidagilarni kuzatish mumkin. Babushkina E.A., Biryukova O.Y., Vereshagina L.S. larning bergan ta’riflarida inqiroz kapitalistik tizimdagina uchraydigan va sotsialistik iqtisodiy tizimga yod tushuncha sifatida ta’riflanadi. Bunday fikrga sabab, davlat boshqaruvida va mulkida bo‘lgan korxonalar doimiy ravishda davlat qaromig‘ida bo‘ladi va hech qachon inqirozga uchramaydi degan mulohazadir. Lekin sotsialistik tizimlarda ham inqiroz bo‘ladi. Sotsialistik tizim asoschilaridan biri K.Marks ham o‘zining Iqtisodiyssiklning nazariy egri chizig‘ida ko‘rsatib o‘tgan. Ya’ni iqtisodiyot ma’lum cho‘qqini zabt etgandan so‘ng muqarrar ravishda inqirozlarni ham boshdan kechirishini isbotlab bergan. Demak, sotsialistik tizimda inqirozlar mavjud bo‘lmaganda edi K.Marks ham bu fikrni tasdiqlamagan bo‘lar edi. Faqat unda bozor iqtisodiyotidan farqli ravishda avval davlat inqiroz yoqasiga keladi.

Yana shuni ham aytish kerakki, ular inqirozni natural xo‘jaliklarda ham mavjud bo‘lmasligi² haqida fikr bildirganlar. Lekin inqirozni o‘zlari tomondan berilgan ta’rifda ham xo‘jalik faoliyatiga qarama-qarshi ta’sir qiluvchi jarayon sifatida aytib o‘tilgan. Natural xo‘jalikda faoliyatga qarama-qarshi ta’sir qiluvchi kuchlar, omillar yetarli. Bularga tabiiy omillarni misol qilib ko‘rsatishni o‘zi kifoya. Xulosa qilish mumkinki, inqirozga berilgan ta’rifni birinchi qismi maqsadga muvofiq tartibda berilgan bo‘lishiga qaramasdan uni tahlilida olimlar inqirozga ta’sir qiluvchi omillarni e’tiborga olmaganlar.

E.P.Jarkovskaya va B.E.Brodskiylar yuqoridagi olimlardan farqli ravishda inqirozni unga ta’sir qiluvchi tashqi va ichki omillarni e’tiborga olgan holda ta’riflaganlar va korxonaning umumiy munosabatlarini keskinlashuviga olib kelishini tushuntirganlar. Mazkur ta’rifni tahlilini o‘rganib shunday xulosa qilish mumkinki, fikr bir tomonlamalik xarakterga ega. Chunki inqirozni ta’rifi iqtisodiy va moliyaviy tomonga bog‘langan ravishda berilgan. Lekin inqiroz korxona xo‘jalik faoliyatida faqatgina iqtisodiy va moliyaviy sabablar natijasida vujudga kelmaydi faqatgina uni oqibati bunga borib taqaladi. Bundan ko‘rinadiki, ta’rif omillarni oqibatiga yo‘naltirilgan. To‘g‘ri inqirozni oqibati iqtisodiy va moliyaviy zarar keltirgani uchun ham xatarli hisosoblansada, ammo ruhiy oqibatlarni ham yoddan chiqarmasalik zarur. Shuning uchun ham, inqiroz hatarlar girdobi hisoblanadiki, uni oqibati qaysi shaklda bo‘lishidan qat’iy nazar faqatgina zarar keltiradi. Inqirozni foydali tomonlari ham mavjud bo‘lib, u haqda keyinroq fikr yuritiladi.

Bugungi kunda korxonalarning ish faoliyatini aktivlashtirish va ishchanlik darajasini oshirish bo‘yicha eng ko‘zga ko‘rinarli ishlarni amalga oshirayotgan olimlardan biri – bu Djon Von Eykendir. U korxonalarni qayta tarkibiy tuzish strategiyasini ishlab chiqish bo‘yicha 17 yillik¹ tajribaga ega. U bir necha ta’riflarni tahlili bilan izohlab bergan bo‘lib, xozirgi davrdagi eng to‘g‘ri fikrlar deb hisoblash mumkin.

U inqirozga bergan barcha ta’riflarida uni kelib chiqishi, omillarni ta’sir qilishi va oqibatlarini inobatga olib bergan. Shu bilan birgalikda e’tiborga loyiq tomoni inqirozni yomon holat sifatidagina emas, balki rahbar va hodimlarni o‘z imkoniyatlarini ochishlari uchun zamin deb hisoblagan. Bundan inqirozni kelajakda fan texnika taraqqiyotini ildamlatadigan va hodimlarni o‘z imkoniyatlarini yuqori darajada ko‘rsata olishiga yordamlashadigan jarayon deb ham atab o‘tilgan.

Shu kabi iqtisodchi olimlar va klassiklar tomonidan inqirozga ko‘plab ta’riflar berilgan bo‘lib, har biri o‘z mohiyatiga ko‘ra korxona xo‘jalik faoliyatiga ta’sir qiluvchi xatarni u yoki bu tomonini ifodalaydi.