I-мавзу. Кириш. "Стандартлаштириш асослари" фанининг иқтисодиётдаги ўрни ва аҳамияти. Стандартлаштиришнинг қисқача тарихи

3. Махсус усуллар.
Кўпроқ ишлатиладиган стандартлаштиришнинг махсус усуллари қуйидагилар:
- унификация (бирхиллаштириш);
- типлаштириш (турлаш);
- агрегатлаштириш;
- модуллаштириш.
Шунингдек, параметрик стандартлаштириш, комплекс стандартлаштириш ва илгариланма стандартлаштириш каби махсус усуллар ҳам мавжуд. Кўпроқ ва кенгроқ миқёсда кўлланиладиган усулларга батафсил тўхтилиб ўтамиз.

6.2. Амалиётда кўпроқ кўлланиладиган умум-илмий стандартлашириш усуллари

Стандартлаштириш объектларини тизимлаштириш стандартлаштиришнинг муайян объектлари мажмуийни илмий кетма-кетлик билан таснифлаш (синфлаш) ва майян тартиблаштиришдан иборат.

Ихтиёрий объектни тизимлаштириш фойдаланиш учун қулай, аниқланган тизимни шакллантириш ва уларни кетма-кетликда жойлаштириш мақсадида амалга оширилади⁶.
Тизимлаштиришнинг энг оддий тизими турли луғат ва маълумотлардан фойданиладиган алифбо бўлиб ҳисобланади. Стандартлаштириш объектларини тариб рақамлаштириш ёки уларни воқеалар кетма-кетлигига асосланган ҳолда жойлаштиришда қўлланилади. Маслан, ГОСТ, O‘z DSt стандартларини ўсиб бориш тартиби бўйича рақамлаштириш ва ундан сўнг қабул қилинган йили кўрсатилади.
Компьютер технологиялари асрида ягона тамойилларни ишлаб чиқиш ва усулларни тизимлаштиришда ахборот мослашувчанлигини таъминлаш мақсадида синфлаштириш, идентификациялаш ва кодлаштириш долзарб аҳамиятга эга. Турли хилликни тизимлаштиришнинг асоси синфлаштириш (таснифлаштириш) бўлиб ҳисобланади.
Таснифлаштириш (синфлаштириш) – объектлар тўпламин қабул қилинган усулга мувофиқ аниқланган аломатлар асосида фарқлаш ёки уларни келиб чиқиши бўйича синфли гуруҳлаш (таксонлар)га ажратишдир.
Аломатлар – объект шаклини бошқаларидан фарқловчи объектнинг ўзига хос хоссасидир. Объектларни синфлаштиришда уларни умумий аломатларига боғлиқ бўлган синф, синф ости, тури, разраядлар гуруҳи ва бошқа кўрсаткичлари бўйича жойлаштириш ҳамда бир-бирига бўйсунган объектлар тизими яратилади.
Умумий синфлаш ўзида ихтиёрий объектлар кетма-кетлиги усулини намоён этиб ва уни қўллаш универсалдир, шунинг учун бу усул аниқлаштиришни талаб этади. Фақат “синфлаштириш (синфлашган)” тушунчасининг 900 дан ортиқ таърифи маълумдир. Улардан энг кўп тарқалгани ва синфлаш маъноси тўғрисида етарлича аниқ тушунчани берувчи қуйидагилар ҳисобланади: объектлар синфи ёки бу тушунчаларнинг ўзаро боғлиқлигини ўрнатиш воситаси сифатида фойдланиладиган, инсон фаолияти ёки билимлар соҳасида у ёки бу кетма-кет боғланган тушунчалар (объектлар синфи) тизими.
Синфлаштириш ва кодлаштириш фикрлаш жараёни фаоллиги билан бевосита боғлиқдир, айниқса унинг асосий қисми бўлмиш, бу маълумотни ўзлаштиришга жавоб беради.
Шу жиҳати билан ишлаб чиқариш жараёнларини бошқариш бўйича бажарувчининг ишларини оптималлаштиришга боғлиқдир. Замонавий ишлаб чиқариш тизимларида маълумотларни ҳиддан зиёд ҳажмда бўлишини ҳисобга олиб, уни аниқ ишлаши учун амалдаги вақт режимида улардага маълумотларни кўлаб-қувватлаш лозимдир. Бундан маълумотларни сифатли синфлашда компьютер технологияларини қўллаш билан ишлаб чиқариш жараёнларини бошқаришнинг оптималлаштириш ҳамда шу режимда вақтни қиқартирган ҳолда маълумотлар қайта ишланади.
Таснифлаштириш (синфлаштириш) усуллари тўплам ва тўплам остиларига бўлиш усули билан алоқадорлиги даражаси муҳим аҳамиятга эга. Объектларни синфлашнинг иккита асосий: иерархик ва фасетли усули мавжуд.
Иерархик усул бўйича синфлаштириш қуйидаги кетма-кетлик бўйича амалга оширилади:

• 
  объектнинг бирламчи тўпламини аниқлаш;
  
• 
  синфлаштириш объектининг асосий (мавжуд) аломатларини аниқлаш;
  
• 
  аломатларнинг кетма-кетлиги тартибини танлаш – уларни миқдори ва бўлиниш даражаси.