I-мавзу. Кириш. "Стандартлаштириш асослари" фанининг иқтисодиётдаги ўрни ва аҳамияти. Стандартлаштиришнинг қисқача тарихи

2. Умум илмий усуллар.
Бу усуллар илмий билишнинг эмпирик ва назарий даражасида турли мақсадларни амалга ошириш учун фойдаланилади. Буларга қуйидагилар мансубдир:
- эмпирик (кузатув, солиштириш, эксперимент, ўлчаш) усуллар;
- назарий (иделлаштириш, шакллантириш, аксиомали усул, экстраполяция (нарса ва ҳодисанинг бир қисмини кузатиш асосида олинган хулосаларни унинг бошқа қисмига ёйиш ёки татбиқ этиш);
- эмпирик-назарий усуллар (мавҳумлаштириш, таҳлил, синтез, индукция, дедукция, моделлаштриш, тизимлаштириш, синфлаштириш).
Оптималлаштириш усуллари:
- Математик оптималлаштириш усули – оптималлаштирилган стандартлаштириш объектининг ишчи ҳолати ва математик моделини батафсил яратишни ташкил асосидаги усул. Бу усул илгариланма стандартларни ишлаб чиқишда сифатни башоратлашни таъминлаши ва юқори аниқлиги билан фарқланади. Бироқ, ундан фақат яхши ўрганилган объектлар, уларни яратиш шартлари ва қўлланилишини оптималлаштиришда фойданалиш мумкин.
- Экстраполяция (нарса ва ҳодисанинг бир қисмини кузатиш асосида олинган хулосаларни унинг бошқа қисмига ёйиш ёки татбиқ этиш) ёрдамида тўғридан-тўғри башоратлаш усули. Бош усули ўтган вақт статистикасидан фойдаланиш бўлиб ва вақт бўйича ўзгариш имкониятларини ҳисобга имконини бермайди. Шунинг учун экстраполяция усули қисқа давр вақтни башоратлашда фойланиш мақсадга мувофиқ.
- Функция-қийматли таҳлил асосида оптималлаштириш усули, яъни иқтисодий самарадорлик, вақт бўйича харажат ва самарани солиштириш ва бу асосида энг яхши вариантларни танлаш. Аммо, бу ерда стандартлаштириш объекти (қўлланилиши) эксплуатациясидан самара вариация таҳлили назарда олинмайди.
- Муҳандислик ҳисоблари (мустаҳкамлик, аниқлик, чидамлилик, ишаб чиқарувчанлик ва бошқа кўрсаткичлари) асосидаги усул. Таниқли ҳисоблаш усулларига: усулнинг аниқлиги жуда ҳам етарли, аммо у турли объектларни солиштириб баҳолаш учун фойдаланиб бўлмайди, фақат бир турдаги объектларга қўллаш самара беради.
Экспертли усуллар. Экспертларнинг тажрибаси, зийраклиги, билимдонлигига асосланган. Экспертларнинг хулосалари юқори ниқликда, ишончли, асосланган, янглишмаган, жамоа фикридан мустақил, янгиланган, дадил ва кенг кўламли бўлиши лозим. Эксперт усуллари объект тўғрисида назарий йўли билан ёки экспериментал усуллар билан маълумотлар олиш умкони бўлмаган ҳолларда қўлланилади.
Қуйидаги эксперт усуллари мавжуд: эвристик (ақлий ҳужум, сценарияли, анкетали) ва жамоали экспертизалар. Янада холисона ва истиқболли усул бўлиб экспертлар гуруҳи доирасида жамоали экспертиза усули ҳисобланади. Бироқ, муайян шароитларга боғиқ ҳолатларда бу усуллардан комбинациялашган ҳолда қўлланилади.